Tin VIỆT-NAM: TẢN MẠN VỀ CUNG TRẦM TƯỞNG NHÀ THƠ LỚN CỦA NHÂN LOẠI QUA “MỘT HÀNH TRÌNH THƠ” VÀ VĂN HỌC VIỆTNAM

Sunday, 21 August 2016

TẢN MẠN VỀ CUNG TRẦM TƯỞNG NHÀ THƠ LỚN CỦA NHÂN LOẠI QUA “MỘT HÀNH TRÌNH THƠ” VÀ VĂN HỌC VIỆTNAM - VĂ N NGUYÊN DƯỠNG

LTS: Viết về văn học, học thuật cũng khá sâu sắc dù không phải là chuyên “ngành” của ông, Trung Tá Quân Báo QLVNCH Nguyễn Văn Dưỡng, đã từng tham dự những trận đánh lừng lẫy như tử thủ An Lộc 1972 và nhiều trận lớn nhỏ khác trong suốt cuộc đời quân ngũ của ông, nay tuổi hạc đã cao nhưng ông vẫn cầm bút để ghi lại cảm hứng trong bài viết này, TCDV chia làm 5 kỳ để gởi đến bạn đọc bốn phương.

Trân trọng.

- Điều Hợp Viên DĐ Ngôn Ngữ Việt,

- Chủ Nhiệm TCDV.

LÝ TRUNG TÍN.

------------------------------

(KỲ 1)

Đầu tháng sáu, tôi khởi đọc tập thơ của Cung Trầm Tưởng do Tủ Sách Tiếng Quê Hương xuất bản trong năm. Nhà thơ gửi tặng. Kèm theo là bài viết của ông về pho sách Nhân Văn Giai Phẩm Và Vấn Đề Nguyễn Ái Quốc của nhà biên khảo văn học Thuỵ Khuê. Cuối tháng sáu còn đọc. Tôi biết sẽ còn đọc nhiều lần nữa trong nhiều ngày nhiều tuần nhiều tháng nữa. Tập thơ là một hành trình và là một công trình kiến tạo độc nhất vô nhị của một nhà thơ làm tôi suy nghĩ, thao thức, trằn trọc từng đêm của một tuần, hai tuần, ba tuần và sẽ còn làm tôi thức ngủ chập chờn bao đêm nữa trong bao lâu nữa nếu tôi không bỏ giấc, ngồi dậy mà gõ vào các nốt chữ của chiếc laptop hình như cũng thôi thúc chờ tôi gõ, gõ gì đó, về chữ và chất của thơ Cung Trầm Tưởng. Gõ chữ ray rứt không là gõ những nốt nhạc quyến rũ của một Beethoven, một Chopin, một Stravinsky, hay một Dương Thiệu Tước. Tôi chưa từng viết bình luận hay khảo luận về một tác phẩm văn chương bất cứ thuộc thể loại nào, nhất là thi ca. Thôi, chỉ viết tản mạn, và chỉ có vậy thôi.

Khi đọc bài viết của Cung Trầm Tưởng về pho sách của Thụy Khuê, nhất là tập thơ toàn-tập độc đáo của Cung, tôi muốn suy nghĩ chín chắn về một ngôi nhà văn học Việt Nam thực sự trang trọng. Cầm quyển thơ đẹp trong tay --bìa cứng, giấy tốt, trang nhã với hơn mười phụ bản tranh màu của các họa sĩ nổi tiếng hiện đại-- trở qua trở lại, mở ra xếp vào, tôi tự nhủ: phải rồi, phải như vậy, phải có những người làm văn học nghệ thuật chân chính --như các nhà chủ trương TSTQH-- khi xuất bản tập thơ của Cung đã biết đang trải thảm chính thức mời nhà thơ nầy vào ngôi nhà đó, vào khung trời văn học vòi vọi hơn, và dành riêng cho ông một toạ độ chính xác như buổi sáng người ta nhìn thấy ngôi sao mai và buổi tối nhìn thấy ngôi sao hôm trên vòm trời xa xa của vô tận. Hai ngôi sao đó chỉ là một mà đầu hôm thấy, sáng mai thấy, tự nó có một toạ độ trường cửu, ai gọi là sao mai cũng được, sao hôm cũng hay, vì mỗi người đứng ở mỗi góc nhìn khác nhau, ở thời điểm khác nhau.

Thoạt nhìn vào bản văn viết về pho sách của Thuỵ Khuê tôi đã thấy ngay Cung Trầm Tưởng là chữ, tập thơ cũng là chữ. Những chữ vô cùng mềm mại, mượt mà của loại cốt mìn dữ dội nhất, hay những từ mang thức cá tính, ngôn tính, sử tính và thi tính thần tình như lối ảo hoạ vũ bút của một Trương Tam Phong, mềm mại, nhẹ nhàng, uyển chuyển, nhưng có sức mạnh ẩn tàng chuyển núi dời non. Hay cứ nói lược qua là tôi chưa hề nhìn thấy một lối ngôn ngữ thi ca nào vừa bay bướm vừa quyết liệt như thế trong văn chương hay trong các tác phẩm thi ca Viêt Nam từ trước. Lối chữ mang tính lưỡng trạng (the sort of binary opposition) nầy là thứ mà giáo sư triết gia cũng là chưởng giáo khoa phê bình văn học và triết học người Pháp, Jacques Derrida, cha đẻ của lý luận văn học Hậu Cấu Trúc Luận và phương pháp phê bình “Phân Tạo Thức”, Post-Structuralism, Deconstruction --mà Tiến Sĩ Nguyễn Minh Triết hay nhà văn Lưu Nguyễn Từ Thức gọi là “Huỷ Tạo” Hậu Kiến Trúc Luận (1)-- đang đốt đuốc đi tìm trong đêm tối văn học thế giới từ mấy thập niên qua. Chữ văn xuôi (prose) của Cung đáng nói, chữ thi ca (poésie) của Cung càng đáng nói hơn.

Xin nêu một vài chữ trong bản văn viết về pho sách của Thuỵ Khuê trước.

Trong bản văn nầy CTT có nêu một câu Pháp văn mà nhà phê bình kiêm lý thuyết gia phê bình văn học Pháp Roland Barthes (1918-1980) đã viết: “c’est le frisson du sens que j’interroge en écoutant le bruissement du langage,” mà Cung dịch ra Việt ngữ “qua nghe tiếng lao xao của cõi chữ, tôi hỏi về cái dợn mình của nghĩa.”

Hai chữ khá khác thường trong câu dịch này mà chúng tôi muốn nói đến là các chữ “lao xao” và “cõi’. Chữ trước “lao xao”, hình dung từ kép, cũ, thường dùng, thuộc thể động, nói lên cái chất của tiếng động nhẹ và đều đều như tiếng lá rung rinh theo cơn gió thoảng, đã trở thành mới mẻ khi nói về cõi chữ. Chữ sau, “cõi”. Cõi là danh từ nếu đứng riêng một mình --thí dụ như trong câu “một mình một cõi”-- nhưng khi dùng chung với một danh từ khác muốn chỉ định thì nó trở thành trợ từ (article) thuộc thể tĩnh. Tôi nói thể tĩnh vì “cõi” thường chỉ một vùng vô cùng rộng lớn nên cái động trong ấy trở thành li ti như hạt cát trên sa mạc khi lặng gió. Thực vậy, “cõi” thường đứng trước một danh từ nói về một trong các vùng vĩ mô như cõi trời là thiên đường, cõi đất là trần gian, cõi chết là địa ngục, hay cõi mộng là mông lung. Nhưng “cõi chữ” thì thật là thần tình, chưa từng nghe thấy trong văn viết hay văn nói. Sự tương phản của động và tĩnh như là sự giao thoa của âm dương làm chất sống hữu thể hay vô mục trong vạn vật sinh sôi, nẩy nở, vận chuyển và huỷ vong, lặp đi lặp lại, như thuyết luân hồi hay thuyết hoá thân theo quan niệm triết học Đông phương của Thích, của Lão. Động tính hoá chữ của Cung tài tình, sống động, bay bướm như thứ langue vivante Pháp ngữ hay Anh ngữ hơn là langue morte Việt ngữ, mặc dù tiếng mẹ đẻ của chúng ta đã vô cùng phong phú. Cung Trầm Tưởng châm chữ vào phong phú chữ cho văn thêm phong phú như một đại danh hoạ điểm màu lên tinh tuý màu cho tranh thêm tinh tuý. Barthes viết các quyển sách lý thuyết văn học –Literary Theory- với lối dùng từ hoa mỹ nhưng câu cú mực thước, nên không mang phong thái bay bướm của một tay bút thuộc trường phái tự nhiên --naturalisme-- như một Emile Zola (1840-1902, nhà văn Pháp). Barthes muốn tô đẹp chữ cho cõi chữ, nhưng đã để lộ chân tướng của một tay bút thuộc trường phái hiện thực –réalisme-- khi viết câu trên, vì đã đóng khung câu văn quá chặt chẽ trong qui tắc văn phạm. Mở đầu, ông dùng pronom démonstratif “ce…que” bó động từ “être” vào giữa mà văn phạm của ngôn ngữ Pháp bắt buộc; “est” --troisième personne du singulier, temps Présent, mode Indicatif của động từ être-- phải nằm trong khung của “ce que” trở thành “c’est … que”. Các đại danh từ ce qui, ce que, ce dont, ce à quoi là lối viết rất duy luận mà các nhà văn trường phái hiện thực thường dùng, giúp cho tứ văn rõ ràng hơn, nhưng cũng làm câu văn thực hơn, nên nặng hơn. Chữ dùng của Barthes bóng bảy, như “le bruissement du langage”, nhưng Barthes muốn nhấn mạnh ý của mình nên mới dùng đến “c’est...que”. Và như vậy phải đảo ngược câu văn mà thành ra mất tự nhiên. Hình như Cung nhìn thấy điều này nên khi dịch đã bỏ hai đại danh từ chỉ định đó, nhờ vậy câu dịch của CTT mang chất lênh đênh phiêu hốt như của một nhà văn thuộc trường phái tự nhiên. Cung dùng chữ “qua” nghe nhẹ nhàng thanh thoát, người đọc cảm thấy câu văn không bị gò bó theo lối dịch chắc nịch, sát từng chữ, thí dụ như: “chính vì... nên...,” quá ư la đà.

Chữ thứ ba khá khác thường Cung Trầm Tưởng viết trong bản văn NVGP & VĐNAQ của Thuỵ Khuê mà chúng tôi ghi nhận là chữ “quả”. Thông thường ai cũng nghe người miền Bắc nói quả cam, quả quít, quả chanh mà người miền Nam gọi là trái cam, trái quít, trái chanh. Quả là trái. Quả hay trái lớn nhất là quả đất hay trái đất, ngôi nhà chung của chúng ta. Những loại nhỏ hơn quả là hạt, như: hạt tiêu, hạt đậu, hạt thóc hay hột tiêu, hột đậu, hột thóc. Tất cả các loại quả và hạt đều hữu hình, trừ hạt nhân --nhiều người viết hạch nhân-- phải nhờ đến các nhà khoa học nguyên tử chỉ giùm cho. Xin nhớ hạt nhân chớ không phải hột nhân. Cái khó và cái khôn của Việt ngữ nằm trong cách dùng chữ. Trong bản văn này, Cung dùng chữ quả chỉ một loại quả --không phải là trái-- không cân đo được, vô khối lượng, vô hình dung, vậy mà đọc xong ai cũng hiểu nó đen hơn mực tàu, đỏ hơn máu heo, cao hơn Hi Mã Lạp Sơn và rộng hơn Thái Bình Dương. Đó là “quả lừa”. Quả lừa vĩ đại của Hồ Chí Minh. Quả lừa thì thật hết ý. Chữ nghĩa như thế trong văn xuôi CTT dù chỉ trong bản văn không hơn mười trang mà lắm lần tôi phải đọc đi đọc lại. Còn trong tập thơ CTT-MHTT những chữ độc đáo giông giống như vậy quá nhiều. Chúng tôi chưa đọc hết, đếm hết, chưa nói được. Chỉ có thể nói chữ của Cung thì khó, chữ mới hoặc chữ cũ ý mới. Đọc thấy thâm thấm, như say men. Nếu đi sâu vào “cõi chữ” thi ca của Cung, ta sẽ thấy “chữ” và “chất” thơ của ông sẽ làm ta suy nghĩ chín chắn hơn khi nói ông là một nhà thơ có phong thái viết của một tác giả học phái tự nhiên. Không dễ dàng như vậy đâu. Muốn viết về thi ca CTT, phải đọc và nghiên cứu có phương pháp chớ không thể nói lược qua như trên. Thực ra, có thể viết nhiều hơn về CTT, nếu dựa vào một, hai, hay ba, lý thuyết phê bình văn học hiện đại --Modern Literary Theory-- như Hình Thái Luận hay Hình Thức Luận (Formalism), Hiện Tượng Luận gồm cả Giải Dịch Luận và Thụ Cảm Luận (Phenomenology, Hermeneutics and Reception Theory), Cấu Trúc Luận và Ký Hiệu Thức (Structuralism and Semiotics), Hậu Cấu Trúc Luận dựa trên Phân Tạo Thức, hay phương pháp tháo ra lắp lại Deconstruction (Post-Structuralism based on Deconstructive Operations), Phân Tâm Luận (Psychoanalytic Criticism), Mác Luận (Marxist Criticism), Hậu Hiện Đại Luận (Post-Modernism), Tân Phê Bình Luận (New Criticism), Tân Sử Luận (New Historicism), hoặc Văn Hoá Thực Trạng Luận (Cultural Materialism) và ...còn nữa. (2)

Nhân nói về các luận phái phê bình văn học, chúng tôi xin đề cập thêm về Roland Barthes (1915-1980), một trong các lý thuyết gia và là nhà phê bình văn học lừng lẫy mà chúng ta đã biết sơ qua ở trên, về tính cách tương phản trong tư tưởng của Barthes. Nghiệm chứng cho thấy Barthes là một trong hai học giả Pháp (ông kia là nhà Nhân Chủng học Claude Lévi- Strauss) cha đẻ của lý thuyết phê bình Cấu Trúc Luận sau đó lại trở thành một trong hai lý thuyết gia khai sáng lý thuyết Hậu Cấu Trúc Luận vừa là nhà phê bình đã áp dụng phương pháp Phân Tạo Thức để phê bình văn học, (vị thứ hai là triết gia Jacques Derrida). Lý thuyết Hậu Cấu Trúc Luận là một phản thuyết --an antithesis-- chống lại Cấu Trúc Luận quyết liệt. Hay nói cách khác, các nhà hậu cấu trúc luận chống các nhà cấu trúc luận dữ dội vì hai luận phái nầy có hai học thuyết tương phản nhau trên nhiều mặt. Chỉ riêng về mặt ngôn ngữ --“sign”-- hai luận thuyết trên như lửa và nước.

Xin ghi lại nguyên văn một đoạn viết về sự khác biệt nầy trong quyển “Beginning Theory” (Manchester University Press,1995) của Giáo sư Peter Barry, thuộc Đại học Wales, Aberystwyth:

“3. Attitude to language. Structuralists accept that the world is constructed through language, in the sense that we do not have access to reality other than through the linguistic medium. All the same, it decides to live with that fact and continue to use language to think and perceive with. After all, language is an orderly system, not a chaotic one, so realising our dependence upon it need not induce intellectual despair.

By contrast, post-structuralism is much more fundamentalist in insisting upon the consequences of the view that, in effect, reality itself is textual. Post-structuralism develops what threaten to become terminal anxieties about the possibility of achieving any knowledge through language. The verbal sign, in its view, is constantly floating free of the concept it is supposed to designate. Thus, the post-structuralist’s way of speaking about language involves a rather obsessive imagery based on liquids –signs float free of what they designate, meanings are fluid, and subject to constant ‘slippage’ or ‘spillage’. This linguistic liquid, slopping about and swilling over unpredictably, defies our attempts to carry signification carefully from ‘giver’ to ‘receiver’ in the containers we call words.”(3)

Ở đây tôi xin miễn dịch hai nhận xét của Giáo sư Peter Barry ghi trên về sự nghịch biện của hai luận phái phê bình văn học Cấu Trúc Luận và Hậu Cấu Trúc Luận riêng trong phạm trù ngôn ngữ, và đó là sự nghịch biện thứ ba trong bốn nghịch biện chính giữa hai luận phái nầy. Dẫn trích này mang đủ tính chất để giải thích chữ nghĩa của Roland Barthes đồng thời cũng nói lên được tầm quan trọng về chữ nghĩa trong văn và thơ của Cung Trầm Tưởng. Về Roland Barthes, thoạt tiên, ông cũng như Claude Lévi-Strauss, đã áp dụng Ký Hiệu Thức [Semiotics] của nhà ngôn ngữ học Thuỵ Sĩ Ferdinand de Saussure (1857-1913) khai sáng-- coi ngôn ngữ [sign hay language] đạt đến tuyệt đỉnh của nó như Giáo sư Peter Berry ghi nhận “những nhà kiến trúc luận chấp nhận vũ trụ được kiến tạo qua ngôn ngữ”như trích-đoạn ở trên [‘’structuralists accept that the world is constructed through language...”] và đóng khung nó vào mực thước trong phê bình văn và thơ của người khác, cũng áp dụng nó ngay cả trong cách hành văn của mình, mực thước, quy củ, vì “suy cho cùng ngôn ngữ là một hệ thống trật tự, không phải là thứ hệ thống rối rắm” [“after all, language is an orderly system, not a chaotic one...’’ Sau đó ít lâu, chính Barthes đã chán ngán về những gì mà ông đã khai phóng, nhất là khuôn mẫu trong “ngôn ngữ”, và thấy nó, vào một thời điểm nào đó, đã không còn đúng nữa, cần phá bỏ nó đi. Thực vậy, chính ông thấy “chữ” và “nghĩa” [“signifier” and “signified”] mà môn lý thuyết phê bình văn học coi là hai thành phần của “ngôn ngữ” được gọi là “sign” hay “signs”, tức là những từ quy ước [conventional words] đã mất dần nguyên tính mà trở thành “linguistic liquid” --ngôn ngữ chất lỏng-- “signs float free of what they designate, meanings are fluid, and subject to constant ‘slippage’ or ‘spillage.’” Hai chữ sau được Giáo sư Peter Barry Pháp hoá nhưng cũng không khó hiểu. Ngôn ngữ chất lỏng có nghĩa là nếu rót vào chai vuông, chai tròn, ly, tách, chum, vại, lu, hũ, cũng được; đổ xuống suối thành nước suối, đổ vào sông thành nước sông, đổ ra biển thành nước biển, bốc lên trời thành mây, thành mưa. “Nghĩa” [signified hay signifieds] của ngôn ngữ [sign or signs] luôn thay đổi khi “chữ” [signifier or signifiers] dùng trong các trường hợp khác nhau. Có nghĩa là một “chữ” hay một nhóm chữ mang rất nhiều “nghĩa” khi tác giả viết trong trường hợp nầy hay trong trường hợp khác. Độc giả hiểu ngôn từ của tác phẩm theo cách riêng của mỗi người. Chính Roland Barthes cũng cho rằng tính chất của sự mượt mà hay lợn cợn của ngôn ngữ văn chương không còn nằm trong cách dụng từ của người sử dụng nó --hay tác giả-- mà ở trong tầm mắt của người đọc hay thính giác của người nghe –độc giả hay thính giả. Barthes mang cá tính lưỡng lập, hay một biaxe théoricien. Có lẽ ông đã trăn trở và tự đập phá mình rồi tự lập lại. Lạ thay, tính lưỡng lập (biaxial character hoặc binary opposition) nầy là đặc tính của Ký Hiệu Thức [Semiotics] mà các nhà Cấu Trúc Luận và cả Hậu Cấu Trúc Luận đều lấy làm căn bản cho luận thuyết dù có những quan điểm khác nhau như đã trình bày ở trên. Một nhà văn hay nhà thơ tân học ý thức rõ tầm quan trọng của ký hiệu thức mà sử dụng ngôn từ sống động hơn tự đó đã làm cuộc cách mạng văn học. Chúng tôi cho rằng Cung Trầm Tưởng là một trong những nhà thơ của lớp trí thức mới này. Xin hiểu chữ tân học không phài là chữ tôi muốn dùng để chỉ những nhà văn thơ trong thế hệ tân học đem tư tưởng và học thuật từ nước ngoài về và dùng quốc ngữ trong văn chương Việt Nam trước năm 1945, nhất là các nhà khoa bảng xuất thân từ Pháp và Âu Châu, mà để chỉ lớp văn thi sĩ hiện đại cảm nhận và thấu triệt tư tưởng đại đồng của nền văn học thế giới đang rộng mở.

Chúng tôi nhân sự kiện tập thơ CTT-MHTT ra mắt, nói về Cung và thời đại của ông, mà còn đề cập đến một khả năng tất yếu mong đóng góp một ý kiến thật nhỏ xây dựng nền văn học cho hiện tại và tương lai mà mọi người Việt Nam đều muốn kiện toàn. Thử nghĩ, chỉ một câu văn của Barthes như trên đã tạo được ảnh hưởng đặc biệt riêng cho từng độc giả, như CTT và tôi chẳng hạn, hẳn là một áng văn như Tội Lỗi và Hình Phạt -Crime and Châtiment- của một Fédor Dostoievski (1822-1881, đại văn hào Nga), một kịch phẩm như Hamlet hay Macbeth của một William Shakespeare (1564-1612, đại thi hào & kịch tác gia Anh) đã gây ảnh hưởng tốt đẹp và lớn lao cho nền văn học của một nước Nga hay một nước Anh như thế nào. Tuy nhiên, dù các tác phẩm văn học có tuyệt tác đến mấy mà không qua sự giới thiệu hay phê bình của những nhà bình luận hay phê bình văn học thì độc giả không nhiều và tiếng tăm không vang dội, ảnh hưởng văn học cũng hạn chế. Vì vậy, ở các nước có nền học thuật tân tiến --nhất là ở Âu Châu-- như Pháp, Nga, Đức, Anh, ngoài những trường phái sáng tác văn chương của ba thế kỷ XVII, XVIII, XIX, và đầu thế kỷ XX, trong năm thập niên sau của thế kỷ này các học giả, triết gia, nhà văn, nhà giáo, nhà bình luận văn học của các quốc gia nầy đã sáng lập những luận phái phê bình với những hệ lý thuyết phê bình văn học mà tôi đề cập một phần nhỏ ở trên --dù mỗi luận phái có những quan điểm và phương pháp riêng về phê bình trong lý thuyết-nhìn chung, đã đóng góp lớn lao cho sự phát triển học thuật từ văn chương, hội hoạ, triết lý, đến kiến trúc, kể cả nghệ thuật tạo hình dạng lẫn tri thức cho một xã hội lớn mạnh về vật chất lẫn tâm linh, nên hiện nay dường như trong các xã hội đó khoa học và tôn giáo đã phải nhường bước văn học. Trong năm thập niên đó, nếp sống trí não và tâm thức trỗi dậy mạnh mẽ hơn trong lớp người bình dân và trung lưu, phụ nữ, da màu và thuộc địa nhất là vùng Châu Mỹ. Từ trong nhà ra mọi ngõ, sách vở, báo chí, tập san, tập thơ, các quyển tiểu thuyết theo với độc giả trung lưu và bình dân trên máy bay, tàu thuỷ, tàu hoả, xe điện, xe bus; trong lều, bạt của các nhà thám hiểm; trong hành lý hay sách tay của những nhà du lịch. Đó là điều các nhà tân luận về các lý thuyết phê bình văn học hầu hết các luận phái đều quan tâm. Riêng về văn học, như đã nói, tác phẩm tự nó không có nghĩa gì cả nếu không có độc giả. Nhà phê bình là một độc giả đặc biệt hơn vì có phương pháp đọc và phương pháp nghiên cứu, phân tích và lối viết khoa học theo lý thuyết các luận phái tân học thì mới giúp được cho các độc giả không chuyên nhìn thấy hết vẻ đẹp của văn bản (text) hay tác phẩm (work) kể cả chữ (hay ký hiệu diễn đạt --signifier) và chất (nghĩa --signified--hay nội dung) hàm chứa sự phát triển thầm lặng của tri thức nhân loại --the silent working of the mind in the development of secular humanism-- từ đó hình thành một xã hội lý tưởng hơn, cũng từ đó tìm ra chân lý của kiếp sống con người trong mỗi thời đại và vĩnh cửu như một Đức Phật, một Khổng Tử, một Lão Trang, một Voltaire hay một Jean Paul Sartre đã nhìn thấy. Từ đó chúng ta không bỡ ngỡ về các danh từ như thuyết bản thể (essentialism) và thuyết hiện sinh (existentialism).

Roland Barthes là một điển hình mà các vị học giả, các nhà sáng tạo nghệ thuật, các nhà lý luận và phê bình văn học, văn gia, thi sĩ Việt Nam không thể bỏ qua. Ông bắt đầu viết về lý thuyết Cấu Trúc Luận từ thập niên 1950 và hai thập niên kế tiếp 1960, 1970 như: “Mythologies” (1957), “On Racine” (1963), “Elements of Semiology” (1964) và “Système de la Mode” (1967). Với tác phẩm sau ông cũng đã trở thành người phê bình phân tích tính trang trọng của hệ thống sáng tạo thời trang và nghệ thuật vũ thoát y. Nhưng tác phẩm chính về luận thuyết cấu trúc luận là quyển “Introduction to the Structural Analysis of Narrative” (1966). Quan trọng hơn có thể là quyển “Michelet Par Lui-même”; trong quyển nầy Barthes dùng lý luận hiện tượng (Phenomenology) vào phê bình. Khi phê bình Racine ông đã dùng cả phân tâm học (Psychoanalysis) của Freud. Năm 1968 Barthes xuất bản “The Death of the Author” bắt đầu bước chuyển quan trọng từ Structuralism sang Post-Structuralism. Sau đó, khi phê bình tác phẩm “Sarrassin của Balzac” (Honoré de Balzac, 1799-1850, đại văn hào Pháp, tác giả quyển tiểu thuyết tả chân nổi tiếng “Comédie Humaine”) Barthes đã dùng cả phân tạo thức --deconstruction-- như Jacques Derrida. Barthes tách tác phẩm 30 trang nói trên của Balzac thành 561 tiểu luận đề (lexis) và viết bài phê bình S/Z dài trên hai trăm trang năm 1970. (4) Năm 1973, khi xuất bản quyển “The Pleasure of the Text”, ông đã hoàn toàn chuyển hướng. Quyển sách này và bài phê bình Sarrassin của Balzac biến Roland Barthes thành người cha đẻ của thuyết Hậu Cấu Trúc Luận –Post-Structuralism.

Nhưng người cha đẻ thứ hai của Post-Structuralism Jacques Derrida, cũng là người Pháp, có thể nổi tiếng hơn Barthes. Năm 1966, Giáo sư Triết gia Jacques Derrida trong bài giảng luận “Structure, Sign and Play” có ít nhiều xa gần với quan điểm triết học của Nietzsche, Heidegger và Phân Tâm luận của Freud đã đả phá “thứ” được gọi là “chuẩn đích” hay “trung tâm” của mọi vật –the norm or centre of all things- thí dụ như thời Phục Hưng cho rằng con người là chuẩn để so sánh mọi tạo vật khác trong vũ trụ, nói cách khác con người là trung tâm của vũ trụ; lối quy nạp quan trọng hoá người da trắng “white Western” phương Tây là biểu trưng của trang phục, tư cách, kiến trúc và tri thức và nhiều thứ khác nữa như chuẩn mực từ đó người ta nhận ra sự sai trái, biến dạng hay dị biệt của một ai đó không theo chuẩn mực quy nạp của nền văn minh đó. Nhưng rồi theo thời gian, đến thế kỷ XX, người ta đã nhận ra lớp dưới của màu mỡ, sự thực bị bóc trần, và bộ mặt khác đã hiện rõ trong xã hội đó, với nhiều sư kiện đi ngược với sự tiến hoá của nhân loại, với một sự kiện vô tiền tuyệt hậu “Holocaust” đã huỷ diệt tiếng tăm một Âu Châu văn minh.

Jacques Derrida (1930- ) cho rằng lịch sử chuyển dịch, khoa học phát hiện con người sống trong thời gian và không gian không phân định như trong một vũ trụ của một tương đối chuyển dần mà không nơi nào là chuẩn định của vũ trụ --a notion of relativity destroyed the ideas of time and space as fixed and central absolutes—[quan điểm nầy có thể Derrida bị ảnh hưởng bởi thuyết tương đối về thời gian của Albert Einstein (1879-1955) từng làm thay đổi thuyết hấp dẫn vạn vật của Issac Newton (1642-1727)], và cuối cùng là sự cách mạng tri thức và nghệ thuật phá vỡ cái hoà âm du dương của âm nhạc, cái quy củ từ chương của văn chương và những thứ mà người ta gọi là sự tiêu biểu trên mặt nổi của nghệ thuật. Tóm lại trong vũ trụ nầy không có những điểm chuẩn cố định –“In the resulting universe are no absolutes or fixed points, so that the universe we live in is ‘decentred’ or inherently relativistic.” Một lần nữa ta thấy ở đây một chữ đảo ngược Pháp bị Anh hoá “decentred”, được hiểu là dẹp bỏ “quan niệm về trung ương” (5) Nó vừa mang nghĩa decentralize của Anh ngữ lại vừa mang nghĩa décentrer của vật lý học và décentraliser của chính trị học theo Pháp ngữ.

Nhận định trên đây của Jacques Derrida là quan điểm triết học phá vỡ mọi quan niệm về một “trung tâm” trong tư tưởng con người tạo ảnh hưởng sâu rộng trên nhiều mặt, trừu tượng, siêu hình, lẫn hiện thực trong xã hội loài người kể cả tín ngưỡng, chính trị, nghệ thuật và văn học. Chúng tôi chỉ xin đề cập sơ qua một vài phạm trù. Về chính trị đó là quan điểm phá vỡ trung ương tập quyền không bằng cách mạng bạo lực như của chủ thuyết hung bạo Marxism-Leninism đập phá một chính quyền và tạo nên một chính quyền độc tài toàn trị hơn. Quan điểm của Derrida phá vỡ trung tâm “hệ” là lý thuyết cách mạng đẩy mạnh tiến trình dân chủ và dân quyền lên mức độ cao nhất cho đến nay. Còn về văn học đó là một cuộc cách mạng mang tính năng của một “hành trình chuyển hoá ngôn từ văn học” không còn bị gò bó vào một nghĩa, một ý chơn phương, mà từ một chật hẹp, cách điệu đến những biến nghĩa, biến thái, có thể khó hiểu gút mắc hơn và cũng có thể rộng mở hơn mà giới văn học nhìn thấy trong thi ca nhiều hơn so với các thể văn khác. Những giải trình cách mạng văn học đó của Derrida chỉ chúng tôi nhìn thấy rõ hơn chữ nghĩa thi ca Cung Trầm Tưởng trong “Một Hành Trình Thơ”.

Tôi tự hỏi, chỉ Một Hành Trình Thơ thôi ư?

Không, không chỉ là một hành trình của định mệnh mà tác giả bị bó chặt vào với sự vận chuyển của lịch sử, không tự giải thoát được sự ràng buộc thân thể mình trong một xã hội đảo lộn với những hành trình tiếp nối và bất định của tự thân. Nếu có thể nói rõ hơn thì dù bước bước đi vào vô định, dù thì thầm, lao xao, dù an định hay chấn động “phiếm định”, Cung đã bỏ lại tất cả mọi thứ về vật chất mà mang theo trên hành trình trong hai túi hành lý tim và óc chỉ có hai thứ: tình yêu và thơ. Cung đã đi, đi qua những quãng hành trình không dễ quên trong đời. Không chỉ một mà đến bốn.

Hành trình thứ nhất, theo tôi không phải là hành trình từ quê ra tỉnh hay từ tỉnh ra Hà Nội của cậu ấm Cung Thức Cần. Hành trình thực sự vào đời của một nhà thơ lớn sau nầy là hành trình du học ở Pháp. Mơ và mộng của tuổi thanh xuân trong không gian đầy ánh sáng và tình yêu bắt đầu sinh sôi với những khúc Tình Ca cho đến khi trở về thủ đô miền Nam:

“Với thơ thới của đời lên sung thiệm,

Nắng phố phường trải lụa nõn hồng tơ,

Em thanh tâm tan lễ sớm nhà thờ,

Ngay quán hẹn gót thon dài thoắt bước.”

Cung Trầm Tưởng tên thực Cung Thức Cần, người cùng tuổi, cùng thời, với Nguyên Sa Trần Bích Lan. Hai nhà thơ trí thức nầy đều được đào tạo ở Pháp, chịu ảnh hưởng đậm đà văn hoá Pháp –nhất là nền văn học của các trường phái lãng mạn và siêu thực của văn học Pháp, nhưng không thấy một thể hiện nào của thuyết hiện sinh trong những vần thơ tình yêu tuyệt tác của mình và cũng không thấy dấu vết gì của thơ Pháp trong hình thức sáng tác của các nhà thơ nầy, chỉ trừ chất trữ tình và lãng mạn. Cả hai đều là những nhà thơ có tầm vóc lớn ngay khi trở về thủ đô Nam Việt Nam. Riêng, tôi đọc thơ Cung Trầm Tưởng trước thơ Nguyên Sa. Bốn câu thơ trên trong bài thơ “Về Một Thành Phố Thân Yêu” là lúc nhà thơ này đã đặt chân trên đất Sài Gòn rồi, mà tôi chỉ mới đọc gần đây. Trước đó, nhiều bài thơ của Cung, không biết từ đâu mà từ lúc nào đã nằm sâu trong trí nhớ của tôi, trước khi Phạm Duy phổ thành nhạc và Cung đổi một số chữ, như các bài Mùa Thu Paris, Michèle Bài Ru Nghìn Lành, Chưa Bao Giờ Buồn Thế, Khoác Kín, Kiếp Sau, Và Kiếp Sau Nữa --hay hai bài thơ ‘Bù Em”. Tuy nhiên bài thơ tiêu biểu được nhiều người yêu thơ thích và nhớ nhất là bài “Chưa Bao Giờ Buồn Thế”. Xin ghi lại bài thơ nầy với bản ngày xưa tôi nhớ và bản mới có sửa chữa trong tập thơ MHTT để biết rằng gần nửa thế kỷ sau khi làm những bài thơ này, Cung vẫn ray rứt và gọt giũa lại thi ngữ của ông:

CHƯA BAO GIỜ BUỒN THẾ

[BẢN CŨ] [BẢN MỚI]

Lên xe tiễn em đi Lên xe tiễn em đi

Chưa bao giờ buồn thế Chưa bao giờ buồn thế

Trời mùa đông Paris Trời mùa đông Paris

Suốt đời làm chia ly. Sướt mướt làm chia ly.

Tiễn em về xứ mẹ, Tiễn em về xứ mẹ,

Anh nói bằng tiếng hôn Anh nói bằng tiếng hôn

Không còn gì lâu hơn Không còn gì lâu hơn

Một trăm ngày xa cách. Một trăm ngày xa cách.

Ga Lyon đèn vàng, Ga Lyon đèn vàng,

Tuyết rơi buồn mênh mang, Tuyết rơi cuồng mênh mang,

Cầm tay em muốn khóc, Cầm tay em muốn khóc,

Nói chi cũng muộn màng. Nói chi cũng muộn màng.

Hôn nhau phút này rồi chia tay Hôn nhau phút này rồi chia tay

tức khắc. tức khắc.

Khóc đi em, khóc đi em K hóc đi em, khóc đi em

Để luồn qua mái tóc Để luồn qua tóc rối

Những vì sao rụng ướt vai mềm. Những vì sao rụng ướt vai mềm.

Khóc đi em, khóc đi em, Khóc đi em, khóc đi em,

Hỡi người yêu Xóm Học Hỡi người yêu Xóm Học

Để sương thấm bờ đêm Để sương thấm bờ đêm

Đường anh đi tràn ngập lệ Đường anh đi ngùi ngậm lệ

buồn em. nồng em.

Ôi! đêm nay Ô! đêm nay

Chưa bao giờ buồn thế Chư a bao giờ buồn thế

Trời mùa đông Paris Trời mùa đông Paris

Suốt đời làm chia ly. Rét cắt nghìn phân ly.

Tàu em đi tuyết phủ, Tàu em đi tuyết phủ

Toa em lạnh gió đầy, Toa em lạ lẫm đầy,

Làm sao em không rét Làm sao em yên thấm

Cho ấm mộng đêm nay, Ch o ấm mộng đêm nay

Và mơ ngon trên khắp nẻo Và xuôi ngon trên trống trải

đường rầy. đường dài.

Trời em đi có sao? Trời em đi có sao?

Mình anh đêm ở lại, Mì nh anh đêm ở lại

Trời mùa đông Paris Trời mùa đông Paris

Không bao giờ có sao, Đ êm thường hiếm hoi sao,

Trời mùa đông Paris Trời mùa đông sinh ly

Chưa bao giờ buồn thế! Chưa bao giờ buồn thế!

(KỲ 2)

Bài thơ trên đây, CTT sáng tác năm 1954 và các bài thơ khác làm trong mấy năm sau đó là thời kỳ Cung còn là du sinh quân sự ngành kỹ sư khí tượng ở quân trường Salon, Pháp --nơi mà chúng tôi thuở đó hằng mơ ước được vào học. Cung thường lên xuống Paris với ánh đèn vàng trên sân ga Lyon và con tàu xuyên vùng tuyết trắng mênh mang của những đêm mùa đông trong cảnh ngậm ngùi của những lần em tiễn anh hay anh tiễn em, như trên. Một lần ghi thành thơ sau nhiều lần đưa tiễn đã trở thành dấu ấn trữ tình thiên thu trong thi ca lãng mạn của CTT. Các nhà thơ vốn dĩ thuộc nòi tình. Tình yêu và những giấc mơ. Thơ Cung trong những hành trình ngắn vào ra kinh đô ánh sáng nầy đẹp vô cùng. Nói cách nào đi nữa hay thay đổi chữ thế nào đi nữa thì thơ của Cung Trầm Tưởng ở giai đoạn khởi đầu “làm thơ” của ông đã đi vào tim và óc của chúng tôi, thế hệ vừa rời khỏi băng nhà trường ở sáu thập niên trước, và của những thế hệ trẻ hơn, các học sinh ở các năm cuối trung học và sinh viên đại học. Chúng tôi mê thơ tình lãng mạn của Cung và mê thơ tình lãng mạn của Nguyên Sa vài năm sau đó đến tận những ngày nay. Tuy nhiên nếu phải làm cái việc bình thơ của hai bậc thi hào nầy, thì có lẽ viết về Nguyên Sa sẽ dễ hơn bội phần so với viết về Cung Trầm Tưởng.

Nguyên Sa tốt nghiệp Cử nhân Văn Chương & Triết học ở Đại học nổi tiếng Sorbonne, Pháp, trở về Sài Gòn thủ đô miền Nam ở độ tuổi thanh niên, tuy đã lập gia đình, mà đã dạy triết ở các lớp lớn trung học và đại học làm thầy các cô các cậu mười tám, đôi mươi, chỉ trẻ hơn ông không là mấy, nên không dễ gì mà không tương tư một trò-em nào đó với tấm áo lụa Hà Đông –tất nhiên là màu trắng-- đi dưới nắng Sài Gòn và với mái tóc ngắn đẹp ngổi ở chiếc băng nào đó của một lớp học triết nào đó rất ư là dễ yêu, nên “thầy” cầm lòng không đậu đã từng viết bài thơ muốn quên cũng không dễ:

ÁO LỤA HÀ ĐÔNG

Nắng Sài Gòn anh đi mà chợt mát

Bởi vì em mặc áo lụa Hà Đông,

Anh vẫn yêu màu áo ấy vô cùng

Thơ của anh vẫn còn nguyên lụa trắng.

Anh vẫn nhớ em ngồi đây tóc ngắn

Mà mùa thu dài lắm ở chung quanh,

Linh hồn anh vội vã vẽ chân dung

Bay vội vã vào trong hồn mở cửa.

Gặp một bữa, anh đã mừng một bữa,

Gặp hai hôm thành nhị hỷ của tâm hồn.

Thơ học trò anh chất lại thành non

Và đôi mắt ngất ngây thành chất rượu.

Em không nói đã nghe từng giai điệu,

Em chưa nhìn mà đã rộng trời xanh,

Anh trông lên bằng đôi mắt chung tình

Với tay trắng, em vào thơ diễm tuyệt.

Sau đó thì em đi, vì em có cuộc đời riêng của em mà thầy không biết, nên em đi không từ giã, và đi đâu thầy cũng chẳng biết; từ đó thầy không còn gặp nữa thầy nhớ, thầy than:

Em chợt đến, chợt đi, anh cũng biết

Trời chợt mưa, chợt nắng, chẳng gì đâu.

Nhưng sao đi mà chẳng bảo gì nhau

Để anh gọi, tiếng thơ buồn vọng lại.

Để anh giận, mắt anh nhìn vụng dại

Giận thơ anh đã nói chẳng nên lời,

Em đi rồi sám hối chạy trên môi

Những năm tháng trên vai gầy bỗng nặng.

Em ở đâu hỡi mùa thu tóc ngắn

Giữ hộ anh màu áo lụa Hà Đông,

Anh vẫn yêu màu áo ấy vô cùng

Giữ hộ anh bài thơ tình lụa trắng.

Không biết em có giữ hộ thầy bài thơ này hay không, nhưng chắc chắn là có hàng nghìn em khác giữ hộ cho thầy, và hàng vạn vạn độc giả mê thơ giữ bài thơ nầy và hàng nhiều chục bài thơ đẹp khác của Nguyên Sa. Cuộc sống của thi sĩ đẹp quá vì ông có một vùng trời nắng đẹp mà làm thơ, một gia đình đẹp với hai ngôi trường vợ chồng ông mở ra dạy học trò, yên lành êm ả, chỉ gợn những cơn buồn thoáng chốc mà khi vào thơ nó trở thành đẹp hơn tất cả những gì ông đã có. Nhà thơ không bận tâm nhiều với cuộc sống vật chất nhất là ở giữa lòng thủ đô miền Nam. Ở đó, ông nhìn thấy rất it́ về sự tàn phá của chiến tranh ngoài đời thực và trong tâm hồn ông, nên thơ ông tôi cũng đọc khá nhiều mà không thấy đến một câu nói về cuộc chiến tang điền thương hải của đất nước. Nguyên Sa sống thoải mái như một nhà mô phạm, một nhà thơ và một triết gia dạy triết tây trong khi mang tâm hồn của Trang Chu “à quoi bon de lutter ainsi pour vivre”. Mãi đến sau nầy người ta mới đọc được một ít bài thơ về cuộc chiến đó, Nguyên Sa viết lúc trước được sưu tập lại in ở hải ngoại, và người yêu thơ không muốn nhớ vì cho rằng tác giả có thể đã để nàng thơ lạc lối cũ trong bối cảnh không ít người phất cờ theo hướng gió mới. Đó là khi miền Nam sắp và mới sụp đổ. Sau ngày đó, khi định cư ở Hoa Kỳ, chắc là ông đã cảm thấy cuộc đời không nuông chiều ông nữa như khi còn ở quê nhà --đúng hơn là khi ông sống ở Sài Gòn. Nhà thơ thực sự mất môi trường sáng tác, đã trở thành một chủ báo, viết báo và viết văn, vật vã trong cuộc sống mới cho đến cuối đời. Hoa Kỳ không là môi trường thích nghi của Nguyên Sa, không là Paris. Trong hoàn cảnh bất như ý, ông cũng làm thơ, như “Lục Bát Nguyên Sa” và những bài thơ cuối đời, nhưng đã không gây được tiếng vọng vang xa như những bài thơ cũ của ngày cũ. Chữ thơ không còn là mê ngữ mang mang nên người yêu thơ không còn đọc những bài thơ trữ tình tuyệt vời của ông nữa.

Nguyên Sa là một đồng điệu của Cung Trầm Tưởng trong quãng thời gian trước và là một cách điệu rất xa ở quãng thời gian sau, sau sự sụp đổ của miền Nam Việt Nam. Sau ngày đó Cung Trầm Tưởng cũng đã nhận chịu gian khổ của một vận mệnh sống-chết chỉ là một đường tơ sợi tóc mong manh như hàng trăm nghìn nhà lãnh đạo tôn giáo và chính trị, các bậc trí thức, nhà thơ, nhà văn, nhà báo, sĩ quan và giới hành chánh cao cấp miền Nam. Dĩ nhiên là cơ cực, thống khổ gấp nhiều lần hơn so với những vị, những người đã phải bỏ mà đi sống ở quê người. Đất chết là môi trường sống của những cuộc cách mạng lớn trong tư tưởng con người, nhất là những con người có tâm hồn, những nhà thơ, nhà văn. Và cách mạng tư tưởng của một nhà thơ là cách mạng ngôn ngữ thi ca. Cung Trầm Tưởng gọi là “ngữ sự”.Thi cảm cũng thay đổi lớn lao. Ông hoàn toàn trở thành nhà thơ siêu thực.

CTT không hề nhận là mình làm cách mạng chữ và chất của thi ca. Nhưng khi trả lời một cuộc phỏng vấn ông đã phát biểu: “Tôi tự cảm thấy không thể cứ tiếp tục giam hẹp thơ mình vào trong khuôn hạn của một cái tôi lãng mạn thuở trước với những biểu tượng nào là căn gác trọ vắt lưng trời ở Xóm Học Paris, nào là chiếc ghế đá vườn Lục Xâm, nào là công trường lá đổ trước một quán nhỏ hẹn hò trên tả ngạn sông Seine, hay một sân ga đèn vàng một chiểu đông tiễn em về xứ mẹ. Những dấu ấn này dù có đậm đà đến đâu chăng nữa thì cũng đã sống xong đời sống hữu dụng của chúng rồi. Cõi thơ của tôi bây giờ mở về những chân trời bát ngát hơn của đất nước, vũ trụ và lịch sử. (6)

Thực ra Cung vẫn còn mãi trằn trọc về những sáng tác đầu tay của ông như bài thơ dẫn trình ở trên. Cung vẫn còn muốn chỉnh thi ngôn cho đến độ chín hung vàng, vì suy cho cùng, vốn dĩ cái nghiệp dĩ thi ca của ông nặng oằn những con chữ nên tôi tin chắc là không một bài thơ nào thuộc tình ca của ông “đã sống xong đời sống hữu dụng của chúng.” Nhưng một điều chúng tôi dám tin là Cung đã thực sự thay đổi lớn lao về thơ trên hành trình của mình vượt qua khung trời đất mẹ vào vũ trụ. Trên đây chúng tôi chỉ nêu một vài thí dụ về tiến trình biến chuyển thi ngữ của Cung mong nói lên rằng thơ là hành trang bất ly thân của những hành trình lớn trong cuộc đời Cung, nên Cung đã tập trung tất cả các tập thơ của mình vào chung một tập thơ dầy và đặt cho nó cái tên “Một Hành Trình Thơ “.

Trên hành trình dài dẳng này, hành trang chính của Cung mang theo nằm trong túi tim đã được chuyển dần lên túi não xuyên qua dòng thời gian từ khi ở Pháp về cho đến khi ông bị vào tù trong luyện-hoả-ngục mười năm và sau đó biệt xứ lưu vong cho đến nay. Tất nhiên CTT đã động não trong sáng tạo thi ngữ để chuyển tải chất thơ khác hơn tất cả mọi thi nhân cùng thời đại mà lý luận phê bình văn học ngày nay gọi bằng những từ rất khó hiểu nhưmythemes, morphemes hay phonemes --một phức hợp ngữ hay một đặc phẩm, một nhóm ngữ vựng hay một khổ thơ có nhiều từ phong phú, một biệt ngữ hay một cách ngữ-- không một thi nhân nào khác đã sử dụng cho đến hôm nay. Và như vậy cuộc cách mạng ngôn ngữ thơ của Cung Trầm Tưởng cũng là cuộc cách mạng của sự trưởng thành từ một thanh niên yêu đời, yêu cuộc sống, đến sự nghi hoặc và chán chường về thế kỷ mình đang sống và hơn nữa đã chiến đấu vượt thoát để đi vào vĩnh hằng.

Quãng hành trình thứ nhất là một Cung-Thơ lãng mạn. Quãng hành trình thứ hai là một Cung-Thơ dấn thân đầy nghi hoặc mặc dù đã tận tuỵ cung hiến như một chiến sĩ. Quãng hành trình thứ ba là một Cung-Thơ của người tù vong thân đã can đảm vượt lên như một đấu sĩ, và vững vàng chiến thắng --ít nhất là chính mình-- như một triết nhân. Hành trình sau đó là một hành trình Cung-Thơ phục sinh. Nếu hiểu Cung... là cung đường cũng không sai. Xuyên suốt, trên tất cả và cao hơn tất cả, Cung-Thơ là một nhà thơ nhập cuộc ở giai đoạn lịch sử mà Cung Trầm Tưởng gọi là thế kỷ hung man. Nói rõ ràng hơn là thế́ kỷ hung bạo và man rợ dưới sự thao túng huỷ diệt của những kẻ vô thần và vô sản đã dùng bạo lực gạch một vết hằn to tát và sâu đậm trên đất sống của loài người từ Âu sang Á, trong đó có mảnh đất Việt Nam thương yêu của chúng ta. Trong thế kỷ đó, Cung đã sống trong mộng, chiến đấu với thực tế, để được trở về với mộng. Thơ Cung nói lên hoàn toàn về thứ định mệnh tự thân vùng dậy và vượt lên, vượt lên mãi. Nói như thế có lẽ đúng hơn khi nói về Cung. Và đó là cách mạng của thi ca không riêng của Cung mà của văn học Việt Nam.

Những tháng năm đầu từ Pháp trở về miền Nam, Cung Trầm Tưởng vẫn tiếp tục làm thơ lãng mạn. Hình như mãi đến mấy năm sau từ năm 1958 trở đi, nhất là sau dòng thời gian binh biến dồn dập từ năm cuối năm 1961, 1963 và cho đến 1968 khi CSVN tấn công vào Sài Gòn và toàn miền Nam, chúng tôi chỉ mới nhận thấy ít nhiều thay đổi trong tứ thơ của ông. Ông bắt đầu ray rứt và nghi ngờ về một cuộc chiến mà ông gọi chung cả hai miền Nam Bắc là “đánh thuê”. Một phần của nguyên lý có lẽ là Cung đã nhìn thấy rõ ý đồ của Bắc Kinh trong ván bài Đông Dương: sử dụng lực lượng CSVN của Hồ Chí Minh chẳng những đã nhuộm đỏ Hà Nội rồi mà còn muốn nhuộm đỏ cả Vạn Tượng, Nam Vang và Sài Gòn; mặt khác, lại nhìn thấy Washington bày bàn cờ “Tướng” to lớn --loại cờ người-- ở miền Nam, đánh nhau chí choé, mà hầu hết trí thức miền Nam nhìn thấy đã thở... dài, nào riêng gì một CTT:

Khoé mắt nhìn để mong,

Hàng mi buông để khóc

Khi thấy mỗi chúng ta đang đánh mướn

Trận chiến phá quê hương, giết tình người.

Và:

Cứu rỗi hồn làm chi!

Từ khi sầu trần đoạ

Đã nhiễm trùng hoài nghi.

Trời dông la: Cấm cửa!

Thắp nến niệm tâm kinh

Sao thấy mình lạc tiếng.

Thì ra tôi mới biết

Sau lú lẫn tin dâng

Hư vô lùa bóng tối

Vào xoá lối thiên đường.

Vì vậy, dù là một quân nhân của miền Nam, trong thời kỳ năm bảy năm đó CTT đã mang tâm sự một chiến sĩ đánh nhau với CSVN như bị sức hút của chiến trường cuốn vào --như một loại kim khí bị sức hút không thể cưỡng được của nam châm-- nói như người Pháp nói: mỗi chiến sĩ vào chiến địa là “tuer ou être tué “: Cung gọi là “bản năng dung nham”. Vì vậy, với tấm lòng đầy nhân ái của một thi nhân, lúc đó Cung đã viết về những chiến sĩ đối tuyến bằng những dòng thơ rộng lượng:

Bên chiến hào đối mặt

Hẳn cũng như tôi

Đang say mùi thuốc súng,

Mùi mê yên mị dược

Đánh thuốc lú hồn ta

Đang vô thức miên du

Trước khổ đau đồng loại.

Và:

Tôi muốn ngã xuống trên một lằn ranh màu trắng

Không vướng víu hận thù

Người lính ấy miên du

Bên chiến hào tử địa.

Dĩ nhiên, Cung Trầm Tưởng --cũng như những người ý thức miền Nam thuở ấy-- đã không thể rộng lượng được với những tên đầu sỏ:

Lấy thịt đồng bào làm mồi cho súng ngoại,

Bởi cuộc chiến các người gây ra

Là vô luân và phi lý.

Trong những năm tháng ấy, dù không ngắn ngủi, Cung thi nhân cảm thấy cô đơn với những nỗi buồn thầm lặng, không lãng mạn, chỉ nhen nhúm lửa hoá-luyện thi ngữ, chưa thay đổi lớn, lửa chưa lên sắc xanh nên khí huyết thơ chưa lên màu mận, chưa trở thành “một vừng vu sử thơm an nhiên” tuy vẫn làm người yêu thơ thấm như nhấp chất men. Xin dẫn dụ mấy bài thơ cô đơn buồn mưa Sài Gòn:

1. ĐÊM NẰM NGHE MƯA MÁI PHỐ.

[BẢN CŨ] [BẢN MỚI]

Nằm trông ra cửa sổ, Nằm trông ra cửa sổ,

Mái dồn nhạc đêm mưa, Mái dồn nhịp đêm mưa,

Buồn hoang ngoài phố lạnh Buồn hoang ngoài phố lạnh

Vào lay cửa lòng hờ. V ào lay cửa lòng hờ.

Nằm trông ra nước mắt Nằm trông ra nước mắt

Trời gần. Vắng tha ma. Trời gần. Vắng tha ma.

Trăm năm gầy cổ thụ Trăm năm gầy cổ thụ

Khom lưng mỏi kiếp già. Khom lưng mỏi kiếp già.

Nằm trông ra đơn chiếc Nằm trông ra đơn chiếc

Đèn vàng màu ký ninh, Đèn vàng màu ký ninh,

Gió khuya về lay lắt, Gió khuya về lay lắt,

Ốm sao mà rùng mình. Ốm sao mà rùng mình.

Mưa đêm ý nhạc dồn... Mưa gieo vó ngựa chồn...

Nghĩ đời rồi thiu thiu Ngh ĩ đời rồi thiu thiu

Nghe ra bước cô liêu Nghe như cỗ xe xiêu

Đi trong sa mạc hồn. Lăn trong nghĩa địa hồn.

Bài thơ trên Cung Trầm Tưởng viết năm 1958. Bài lục bát dưới đây Cung viết năm 1965 về một góc nghĩa trang ở buổi chiều trời úp trần mây đổ cơn mưa trên một thân me già rũ lá, một thân xe thổ̉ mộ bỏ hoang xác rã, một cánh dơi ghê lạnh vụt qua, những ngôi mộ tử sĩ chìm lút trong lãng quên hay chăng chỉ còn trong mối sầu âm dương cách biệt của những cô phụ khăn sô ngày nay mang hình ảnh hoá đá của thời gian. Những hình ảnh buồn cảnh buồn người ở một góc tĩnh của thế kỷ chiến tranh với những lời thơ đẹp lạ lùng:

2. ĐẤT NGHĨA MỘT CHIỀU MƯA

Ngồi trông rũ tóc mưa rơi

Me côi một gốc nói lời cổ sơ.

Bãi nhăn nhàu vết lăn xưa

Một xe thổ mộ giờ trơ gỗ gầy.

Ngồi trông úp xuống trần mây,

Cỏ xanh bia mộ đã dầy ngút quên.

Chiều nhoà vào xứ không tên,

Thời gian hoá đá chồng lên tuổi đời.

Ngồi trông vút bóng chim dơi

Mà ghê lạnh cả đất trời thâm sâu.

Sương khăn sô, tấm phủ đầu

Che hồn ẩm mốc mối sầu âm dương.

Đó là cung đường thứ hai của Cung Trầm Tưởng. Trên cung đường nầy, chúng tôi nhận thấy Cung làm mới mẻ lục bát của những trăm năm trước từ Thiên Nam Ngữ Lục thế kỷ XVII đến Đoạn Trường Tân Thanh thế kỷ XIX. Một thuộc sử thi, một thuộc bình dân lẫn bác học. Lục bát của CTT hoàn toàn lạ lẫm với những thi ngữ cũ nghĩa mới hay những thi ngữ mới mang những nỗi buồn miên man. Cung đăng thơ trên tạp chí Sáng Tạo và nhiều tạp chí văn học khác ở Sài Gòn.

Lúc đó, Cung biết mình đang dấn thân, thực sự dấn thân từ năm ba mươi tuổi, tức là vào khoảng năm 1962:

Tuổl ba mươi phiến đá chồng lệch vai.

Nửa đeo thơ, nửa thồ đời...

Và

Rồi thấy mình không ngoại cuộc

Đời reo lên như một giác đấu trường.

Thơ là đời. Rõ lắm. Thơ theo Cung vào cõi chết sau ngày 30 tháng 4, năm 1975. Thơ và ý chí vượt lên của CTT trên cung ̣đường vào cõi chết này --cung đường thứ ba cuả Cung-Thơ quyết định vận mệnh của Cung-- không còn là giấc mơ hay sự mập mờ miên du nữa mà rất hiển nhiên, rất thực, Cung đã trở thành một đấu sĩ của một giác đấu trường tận cùng gay go. Chàng thanh niên lãng mạn thuở tây du và anh chiến sĩ dung nham đầy lòng hoài nghi thực sự bừng tỉnh khi bị rơi vào tận cùng của luyện ngục đỏ. Nhưng lạ thay trong một thực tế sống chết như vậy mà thơ Cung lại không hiện thực như thơ của hàng nghìn người tù chính trị khác: Hàng trăm bài thơ đã được Cung viết với thứ thi ngôn ẩn dụ [métaphore], hoán dụ [métonymie], trừu tượng [métaphysique], biến tự [métaplace], chuyển vị pháp [hyperbate], hoán trang hay hoán trạng ngữ [hypallage], nhân cách hoá [personnalisation] hay ngược lại, kể cả tỉ giảo ngữ [philologie comparée hay comparaison] mang tính siêu thực, siêu thực ở độ cao nhất --siêu của siêu thực-- ngây ngất thi men mới, mạnh lắng như những ng̣ọn sóng ngầm địa chấn hay phới bổng vào khí quyển như thanh khí hạo nhiên. Tất cả mọi thứ hiện hữu, cảnh vật, con người đã biến dạng vào tận cao, tận sâu, tận ảo trong cõi thơ của Cung. Mười năm tù, hơn ba tập thơ viết bằng hai tay thuở ấy và ba tập khác sau đó, chúng tôi không thể trình bày trong khuôn khổ bài tản mạn nầy. Phải một quyển sách dày vài trăm trang, nếu viết đầy đủ hơn.

Chỉ xin viết tóm lược:

Dù có những sở thích và ham muốn rất người, chúng tôi cũng tự tạo cho mình sự trân trọng khi thưởng thức tứ tuyệt của riêng mình: đàn bà đẹp, thơ đẹp, hoạ & khắc đẹp và kiến trúc hoành tráng.

Mỹ nhân, điêu khắc & hội hoạ và kiến trúc hoành tráng không thiếu, nhưng chỉ nhìn từ xa, hay nhìn trên các trang in sao chụp của báo chí, tập san hoặc trên màn ảnh như nhìn trong mơ mà ở trong hoàn cảnh của một thư sinh nghèo trước đây hay một chiến sĩ sau đó --chỉ có cây súng và vài manh áo trận-- không thể nào vói tới. Thơ thì, ngược lại, quá gần vì hình như nó đã có sẵn trong hồn trên từng bước đi vào khói lửa, hay ngay cả trong những giấc ngủ chập chờn. Thơ của mình thì ít, thơ của người thì nhiều. Dù đọc ít và hạn chế trong mấy ngôn ngữ Việt, Hán Việt, Pháp và Anh chúng tôi không hẳn đã không có cái nhìn chín chắn về nền thi ca thế giới từ trước đến nay. Hàng nghìn những đại thi hào trên thế giới và hàng trăm thi sĩ lớn trong nền thi ca đất nước. Mỗi người yêu thơ đều có những thần tượng thi ca riêng và những nhà thơ lớn chọn riêng với những bài thơ đẹp của từng thi nhân như những viên ngọc quí giữ riêng. Cá nhân chúng tôi, suốt trên hàng nghìn dặm hành trình của kiếp sống và hơn sáu mươi năm sau khi trưởng thành thực sự vào đời đi tìm sự thật cho đến nay, với quan niệm mỹ học và sự thưởng thức thơ như một nhu cầu không thể thiếu, từ đó chúng tôi --xin nói rõ, chỉ riêng trong tầm nhìn của chúng tôi-- chỉ thấy có bốn nhà thơ lớn nhất của nhân loại trong mọi thời đại.

Hai vị mà mọi người yêu thơ đều biết là Lý Bạch (701-762) ở thời kỳ đầu của Nhà Đường Trung Hoa và Rabindranath Tagore (1861-1941) của Ấn Độ. Về hai đại thi hào nầy chúng tôi xin được miễn thêm thắt cũng không xin trích dẫn một dòng thơ nào. Vị thứ ba là Abu’l-Ala al-Ma’arri, một nhà thơ mù mắt. Ông cùng Al-Mutannabi là hai thi nhân lớn Ả-rập ở đầu thế kỷ XI được quần chúng khối Ả-rập Trung Đông ngưỡng mộ và là người mà đại thi hào Omar Khayyam --được cả khối Hồi Giáo thế giới tôn sùng-- chịu ảnh hưởng lớn vì ông chẳng những là tiền bối của Omar, dù chỉ cách nhau chừng ba bốn thập niên, mà còn được Omar kính phục. Danh tiếng của Omar vọng xa tận Âu châu trong nhiều thế kỷ sau đó nhưng Al-Ma’arri rất ít người biết đến mãi cho đến khi thơ của ông và của nhiều nhà thơ khác thuộc khối Hồi Giáo Ả-rập được nhà văn Reynold A. Nicholson dịch ra Anh ngữ mang tựa đề “Studies in Islamic Poetry” (Cambridge University Press, 1921) cùng với hai quyển khác là “Mystics of Islam” và “Studies in Islamic Mysticism”. Không thể biết rõ Al-Ma’arri làm bao nhiêu bài thơ. Chỉ biết khi đọc thơ của Al-Ma’arri chúng tôi nhận thấy ông có tư tưởng sâu sắc về kiếp sống con người. Thí dụ: Con người sống theo khải thị của những nhà tiên tri mang “lời” của Thượng Đế hay sống theo lý trí và tình cảm của chính mình? Đời có đáng sống và vô nghĩa hay không? Có Thượng Đế hay không? Có kiếp sau hay không? Và có lẽ vì câu hỏi này mà ông thường nói về sự phục sinh. Nhiều nhà viết văn học sử Anh và Pháp ghi nhận là ông ít làm thơ về tình yêu và chiến tranh như các nhà thơ đồng thời khối Ả-rập. Tuy nhiên chúng tôi nhớ nằm lòng mấy câu thơ dưới đây mà tôi tin rằng không một thi nhân nào đọc qua mà không giật mình về sự lớn lao, lạ lùng và lộng lẫy về thi ca của một nhà thơ mù tả một người đẹp:

Khi nàng cười thì trân châu xuất hiện,

Khi nàng hạ tấm voan thì trăng rằm lồ lộ;

Vũ trụ hẹp quá không chứa được nàng,

Vậy mà nàng bị nhốt trong trái tim tôi.

Nguyễn Hiến Lê cho rằng bốn câu thơ này là một nửa bài thơ của nhân loại.

Tôi tự hỏi một nhà thơ “mù” làm sao “thấy” được sự lộng lẫy tuyệt vời của một mỹ nhân mà cả vũ trụ không chứa được nàng chỉ riêng nhà thơ nhốt được trong trái tim của mình? Phải chăng “nhãn thức” của một thi nhân là thứ tầm nhìn xuyên vũ trụ, xuyên mọi vật dù hữu thể hay vô hình. Sự cao ngạo của thi nhân đẹp và thơ làm sao ấy, dễ làm cho lòng người yêu thơ rung động. Tầm nhìn đó là tiết phẩm toả xa của con tim và khối óc thực tinh anh, trong sáng, đầy ắp tình yêu. Sự cao ngạo đó là tuyệt kỹ của tâm hồn cao vời chỉ những nhà thơ mới có được. Và những ấn tính này mới chỉ là vài phần lớn lao trong muôn vàn lớn lao khác của một đại thi hào của nhân loại.

Những câu thơ trên do học giả Nguyễn Hiến Lê dịch, in trong quyển sách ông dịch từ một tác phẩm Anh ngữ của Will Durant viết về thế giới Hồi Giáo mà tôi đọc nhiều năm về trước, không nhớ rõ tựa, vì ông Nguyễn Hiến Lê không ghi tựa sách của Will Durant. Cả quyển sách dịch dày hơn hai trăm trang tôi chỉ nhớ có bốn câu thơ này. Rất tiếc nhà biên soạn Nguyễn Hiến Lê khá lơ đãng nên cũng không ghi rõ các câu thơ đó trích dịch trong bài thơ nào; ông chỉ nói là của một nhà thơ mù Ả-rập trúng một giải thi ca nào đó trong đầu thế kỷ XI, nên buộc chúng tôi phải đi tìm tông tích đích thực của tác giả vì tầm vóc của bốn câu thơ lớn quá. Từ đó tôi lần ra cả khối Ả-rập trong đầu thế kỷ này chỉ có một thi hào mù từ năm bốn tuổi vì bịnh đậu mùa là Abu’l Ala al-Ma’arringười xứ Syria thuở đó bao gồm cả Iraq và Syria ngày nay. Tôi cũng tìm được quyển “Studies in Islamic Poetry” của Reynold A. Nicholson” và đọc được gần bốn mươi bài thơ của al-Ma’arri dịch sang Anh ngữ. Tôi tìm hiểu tiểu sử của nhà thơ và tìm đọc trên mạng internet được thêm nhiều bài thơ khác nữa của al-Ma’arri nhưng tuyệt nhiên không tìm thấy vết tích của bốn câu thơ Nguyễn Hiến Lê dịch sang Việt ngữ. Chỉ có một bài có lối tả na ná như bốn câu thơ đó xin ghi lại dưới đây, nhưng bài thơ này nói về sư gian dối và “bộ mặt của Sự Thật” chớ không phải của một mỹ nhân, xin để ý bốn câu chót:

THE TRUTH HIDES HER FACE

Experience nests in thickets of close shade,

Who gives his mind and life may hunt it down.

How many months and years have I outstayed!

And yet, I think myself a fool and clown.

And falsehood like a star all naked stands,

But truth still hides her face in hood and veil.

Is there no ship or shore my outstreched hands

May grasp, to save me from this malicious sea?

Bài thơ nầy là bài thứ 11 trong một loạt 37 bài thơ của al-Ma’arri do Reynold A. Nicholson dịch từ tiếng Ả-rập ra Anh ngữ đăng trên mạng Google (7)đại ý có nội dung:

NÀNG SỰ THẬT CHE GIẤU MẶT

“Kinh nghiệm làm tổ trong lùm bụi phủ lấp,

Người có tư tưởng có thể bị đời đốn quị.

Bao tháng năm rồi tôi vẫn đứng bên ngoài!.

Và tự nghĩ mình là một kể khờ dại hay một thằng hề.

Và sự dối trá như một vì sao trần truồng đứng trơ đó,

Nhưng nàng Sự Thật còn che giấu khuôn mặt

trong choàng mạng và tấm voan của mình.

Phải chăng không có con thuyền hay bến bờ nào

Mà đôi tay tôi có thể với tới được để tự cứu mình

khỏi vùng biển ác hiểm này?”

Tôi không biết dịch bài thơ trên đây như thế nào cho đẹp. Việc sưu tầm gốc tích bốn câu thơ dịch không ghi xuất xứ của Nguyễn Hiến Lê chỉ đưa đến kết quả: Một là tôi chưa đủ khổ công tìm cho ra nguồn gốc bốn câu thơ dịch của Nguyễn Hiến Lê trong hàng nghìn bài thơ của al-Ma’arri hay của một thi sĩ Ả-rập (mù) nào khác. Hai là ông Nguyễn Hiến Lê dựa vào bốn câu thơ cuối trong bài thơ trên đây của Abu’l Ala al-Ma’arri mà phóng dịch bốn câu thơ tuyệt tác ghi trong quyển sách của ông dịch từ một tác phẩm của Will Durant (cũng không thấy Nguyễn Hiến Lê ghi tựa tác phẩm của nhà văn, nhà biên soạn, nhà phê bình kiêm sử gia Will Durant --hay Tiến sĩ William James Durant-- mà ông này thì có quá nhiều tác phẩm không biết quyển nào mà dò cho ra?). Nếu điều thứ hai nầy đúng thì tôi đành khen rằng: “Chúng ta có một Nguyễn Du mới mà không hay!..” Vì bốn câu thơ ông phỏng dịch đã biến “Nàng Sự Thật” thành một nàng... thật sự chẳng khác nào Nguyễn Du đã biến một cô kiều rách bên Tàu thành một nàng Kiều lành hiếu trinh vẹn toàn và cũng biến những câu thơ đẹp tả tiếng đàn trong câu truyện Bá Nha–Chung Tử Kỳ của một bài thơ chữ Hán thành những câu thơ về tiếng đàn vô cùng đẹp và não nề của nàng Kiều khi nuốt lệ đờn cho Thúc Sinh nghe trước mặt Hoạn Thư (tiếc rằng tôi không nhớ nên không tìm lại được tài liệu Hán văn nói trên vì kỳ thực lúc đó tôi không quan tâm đến văn học). Có điều đáng khen là ông Nguyễn Hiến Lê vẫn cho bốn câu thơ mà ông dịch là của vị thi sĩ mù nào đó chớ không phải của ông. Nghĩa là Nguyễn Hiến Lê vẫn giữ một nửa chân tính --honnête-- của người cầm bút vì chỉ làm cho thơ người khác đẹp hơn mà thôi. Không như một ông thi sĩ giáo sư tiến sỉ CSVN (!) nào đó tên Hoàng Quang Thuận làm tập thơ gì đó đã “ẵm trọn” cốt truyện của một nhà văn CS khác đồng thời, lại được cả giới lãnh đạo chính trị lẫn văn học CSVN tâng bốc và đề nghị lĩnh giải văn học Nobel năm nay. Dĩ nhiên ông thi sĩ tiến sĩ này bị một thi sĩ CS khác lật tẩy đưa lên các mạng internets văn học trong nước và quốc ngoại. Chuyện dài “đạo văn” xưa, nay, kể ra không ít. Ở hải ngoại cũng có một nhà thơ kiêm chủ báo và một tiến sĩ hợp tác bình và dịch một áng cổ văn nổi tiếng của người xưa lại cũng “ẵm” luận án tiến sĩ bằng Anh ngữ của một tiến sĩ khác, chỉ sửa đổi câu văn cho có vẻ khác đi, rồi đăng được mấy kỳ báo, nên luận án chưa bị ẵm trọn vì việc đạo văn này cũng bị tác giả bản luận án phát hiện; ông chủ bút xin lỗi qua quít vài câu bằng Anh ngữ trên báo của mình, rồi thôi... huề cả làng. Riêng tôi nghĩ làm như vậy là bất chính –malhonnête.

Nếu chúng tôi nhầm lẫn thì trân trọng xin lỗi lịch sử văn học Việt Nam vì sự ngu dốt của mình. Xin nhờ những bậc cao minh thông suốt thi ca Anh, Việt, Nôm và Hán ngữ giúp làm sáng tỏ các ẩn khuất văn học tồn đọng. Chúng tôi cho rằng sự tôn trọng sự thật của bất cứ một người cầm viết chân chính nào --un certain écrivain honnête, dù vô danh-- cũng cần thiết cho sự lớn mạnh của nền văn học Việt Nam.

Trở lại nhà thơ mù Ả-rập, thiển nghĩ nếu Abu’l Ala al-Ma’arri không là tác giả của bốn câu thơ mà ông Nguyễn Hiến Lê dịch --hay phóng tác-- bỏ hẳn đi, thì vẫn là một trong nhà thơ lớn nhất của nhân loại vì al-Ma’arri có tư tưởng về kiếp sống con người và tầm nhìn về cõi sống vô cùng lớn lao mà các nhà thơ lớn khác của mọi thời đại rất ít người có được. Ông có thứ triết lý sống khác hơn những nhà thơ Ả-rập khác trong thời kỳ đó: “Duy ngã bất duy tôn”. Nghĩa là ông không theo tông giáo nào kể cả Hồi Giáo đang thịnh hành trong cả khối Ả-rập từ mấy thế kỷ trước. Hay đúng như người ta nói al-Ma’arri không làm thơ chiến tranh và thơ tình mà làm thơ về cái ẩn sâu của kiếp người? Tuy nhiên, về bốn câu thơ “dịch” của Nguyễn Hiến Lê chúng tôi vẫn chưa hết thắc mắc và cũng nghĩ thêm rằng nếu al-Ma’arri có làm bốn câu thơ tả về một mỹ nhân thật sự như ông Nguyễn Hiến Lê đã dịch, thì trước ông ắt hẳn có hàng nghìn người khác --hay ít nhất một Reynold A. Nicholson-- biết đến rồi. Sao mà tìm mãi không thấy ở đâu...

(KỲ 3)

Nhà thơ lớn thứ tư của nhân loại có tầm vóc lớn ngang các đại thi hào thế giới nói trên là Cung Trầm Tưởng của chúng ta hôm nay. Tư tưởng của CTT trong thơ vô cùng lớn. Thi ngôn của CTT lại vô cùng phong phú, lấp lánh mỹ từ, lồng trong sáu, bảy thức thi pháp siêu thực mà tôi đã nêu lên ở trên; xin lặp lại lần nữa: ẩn dụ pháp [métaphore], hoán dụ pháp [métonymie], trừu tượng [métaphysique], biến tự pháp [métaplace], chuyển vị pháp [hyperbate], nhân cách hoá (personnalisation), hoán trang hay hoán trạng ngữ [hypallage], kể cả tỉ giảo ngữ [comparaison] mà chúng tôi ghi nhận ngay từ tập thơ đầu tiên. Từ tập thơ thứ hai trở đi cho đến hết tập bảy cuối cùng là những chặng đường phát triển và chuyển hoá với thi ngữ vô cùng mới lạ, đặc trưng, độc đáo mà tiếng thơ vẫn mang đầy chất thơ. Bất cứ ở thể thơ nào, ngũ ngôn, thất ngôn hay lục bát.

Vị trí của Cung Trầm Tưởng trong thi ca nhân loại lớn như Lý Bạch, Tagore và al-Ma’arri. Xin lặp lại, ghi nhận trên là riêng của chúng tôi. Nếu xếp theo thứ tự thời gian thì chúng ta sẽ thấy như sau: Lý Bạch (701-763), Abu’l Ala al-Ma’arri (973-1058) Rabindranate Tagore (1861-1941) và Cung Trầm Tưởng (1932- ).

Nếu nói về thân phận con người trong sự vận chuyển của lịch sử và môi trường sống thì chúng ta nhận thấy cả bốn nhà thơ nầy gần có hoàn cảnh khá giống nhau: Lý Bạch sống dưới triều đại Đường Minh Hoàng ̣(712-756). Từ năm 25 tuổi mang kiếm đi hành hiệp, ngao du sơn thuỷ. Hai thập niên sau diễn ra hai cuộc chiến lớn. Thứ nhất, người Uighurs tấn công và chiếm bắc Mông Cổ và lập nước riêng (năm 745). Thứ hai, người Ả-rập liên minh với dân Tây Tạng đánh chiếm từ vùng Palmirs và vùng núi Thiên San (747-751) tây và tây bắc Trường An và kết hợp với người Uighurs luôn luôn tấn công nhà Đường. Sau cùng là loạn An Lộc Sơn. Chiến tranh và ly loạn ảnh hưởng lớn đến thi ca của ông ở buổi đầu. Lý Bạch trước đó từng làm quan được cả Đường Minh Hoàng và Dương Quí Phi trọng vọng. Sau cuộc nội loạn, vì ông theo cánh của Hoàng tử Lý Lân chống lại Thái tử Lý Thành --hai người con Đường Minh Hoàng-- nên bị tù đày, sau đó khi ra khỏi nhà tù ông từ bỏ kinh thành phiêu bạt giang hồ lần nữa và làm những bài thơ kiệt xuất trong đó có bài “Hiệp Khách Hành” [sau nầy nhà văn Kim Dung, thế kỷ XX, lấy quãng đời hành hiệp và bài thơ này của Lý Bạch mà viết nên chuyện “Hiệp Khách Hành”]. Thơ của Lý Bạchvới tư tưởng vô cùng phiêu hốt, phóng khoáng, được dịch ra hàng chục ngôn ngữ trên thế giới; người đồng thời tặng ông mỹ danh “Thi Tiên”. Đặc biệt ở Việt Nam, khi một ông đốc phủ sứ hồi hưu lập nên Đạo Cao Đài ở Tây Ninh trước năm 1945 đã tôn lập Lý Bạch làm vị Đệ Nhất Giáo Tông của tông giáo này.(8)

Về Abu’l Ala al-Ma’arri chúng tôi đã trình bày ở phần trên. Chỉ thêm rằng nhà thơ mù nầy cũng từng sống trong chiến tranh mà chính ông đã không thể dấn thân vì đôi mắt mù của mình. Nhưng là một nhà thông thái ông biết rằng Baghdad bị Tướng Tughril Beg của Triều đại Sejuk Thổ Nhi Kỳ tấn công, chiếm và chấm dứt triều đại của các caliphs Buyid of Baghdad (Buyid Dynasty) sau mười năm chiến tranh ở giữa thế kỷ XI (1043-1055). Chiến tranh sau đó kéo dài vào Syria và Aleppo --thành phố vùng đất đai quê hương của ông-- trong nhiều thập niên nữa (1055-1092) sau khi ông mất (1058). Các nhà phê bình Âu Châu sau nầy cho rằng lúc đó Al-Ma’arri đã sử dụng thứ thi ngôn độc đáo mà các thi nhân Ả-rập đồng thời chưa bao giờ dùng đến trong sáng tác thi ca. Những tập thơ lớn của ông là Lozum ma la Yalzam [“The Necessity of what is Unnecessary”] và Sikt al-Zand [“The Falling of Spark of Tinder”].(9)

Về Rabindranate Tagore, người xứ Bengal mà thành phố lớn nhất là Calcutta vùng đất biển đông nam Ấn Độ cuối dòng sông Ganges bị Hoàng triều Anh cắt ra lập thành xứ thuộc địa riêng tách ra khỏi thuộc địa Ấn Độ. Ông thuộc tộc họ nổi tiếng và thân phụ ông sáng lập một tôn giáo ở Bengal trong thế kỷ XIX. Được đưa sang Anh học không tốt nghiệp đại học. Được Hoàng gia Anh phong tước “hiệp sĩ” –knight-- khi ông đã trở về Bengal. Tuy nhiên sau đó nhìn rõ bộ mặt thật của thực dân, Tagore từ bỏ tước hiệu và tham gia vào phong trào quốc gia đấu tranh đòi độc lập và viết văn, làm thơ –thơ là chính. Dĩ nhiên ông cũng đã nhìn thấy một thế giới nhiễu nhương trong và sau Chiến Tranh Thế Giới thứ I [1914-1918]. Ông là bạn thân của Morandas Raramchand Gandhi(1869-1948) –“Thánh Gandhi”, triết gia và chính trị gia bất bạo động nổi tiếng khi đấu tranh đòi độc lập cho Ấ́n-Độ. Tagore là nhà thơ lớn thế giới được giải Nobel Văn chương năm 1913. Ông là viện sinh động học của Bengal và Ấn Độ.(10)

Những ghi nhận trên cho thấy những nhà thơ lớn nhất của nhân loại này từng là nạn nhân hay chứng nhân của chiến tranh và nhìn rõ sự vận chuyển của lịch sử từng làm thay đổi bộ mặt của xã hội ảnh hưởng lớn lao đến kiếp sống của nhân loại. Cung Trầm Tưởng của chúng ta nào khác gì, hơn nữa còn là nạn nhân của cơn bệnh cuồng tính cộng sản muốn tận diệt nhân tài nhưng Cung đã chẳng những chứng tỏ ý chí và quyết tâm vượt qua mà còn từ cõi chết mang về cho chúng ta những trang thơ kiệt tác ngang tầm thế giới --không tìm thấy trong văn học sử Việt Nam từ trước đến nay.

Trong khi Lý Bạch phiêu hốt như một thi tiên và Rabindranate Tagore hội tụ tất cả vẻ đẹp của tình yêu và vũ trụ trong thơ, cũng chỉ thể hiện được trong thi ca từ ba đến bốn thi pháp nói trên mà thôi. Rất tiếc, thi ngữ của al-Ma’arri chúng tôi không biết, không đọc được chữ viết của Khối Ả-rập –mà chỉ đọc những bản thơ dịch Anh ngữ-- nên không thể so sánh. Chỉ so về mặt tư tưởng và tài hoa chúng tôi nhận thấy Cung Trầm Tưởng chẳng những là một Lý Bạch, một Tagore mà còn là một al-Ma’arri --nếu nói khác hơn thì có thể nói là những nhà tư tưởng lớn gặp nhau-- [như câu ngạn ngữ Pháp từng nói “les grands esprits se rencontrent.”] Cung Trầm Tưởng là tình yêu, là sự đau buốt tận cùng của kiếp sống con người, và vượt lên cao hơn nữa là sự phục sinh mà al-Ma’arri cũng từng nói trong thi ca. Cung còn vượt hơn một mức nữa là nói một cách vô cùng thanh thoát về sự hoá sinh hay phục sinh, nghĩa là muốn lập cho mình một thứ thế giới riêng nối cõi thực và cõi mộng, nếu chúng tôi không muốn nói ông là một thi-triết-nhân muốn dựng một thiên đường mới nếu không cho tha nhân thì ít nhất cũng cho tự thân được sống trong thanh thản, vô luỵ, vô nhiễm, hoá thân theo ý muốn của tư tưởng, thành muôn vật muôn loài. Và đó là điều chưa một thi nhân nào vói tới. Cao, lớn, uy nghi hơn bóng dáng của mọi thi nhân, không riêng thi nhân Việt Nam trong mọi thời đại mà còn cao hơn các thi nhân Âu, Á, Mỹ, Phi của mọi thời đại.

Nói như thế không phải chúng tôi phủ nhận bất cứ nhà thơ Việt Nam nào nhưng là một sự phân tích dựa trên thực trạng thi ca Việt Nam với hi vọng là các nhà phê bình văn học sẽ đặt lại vị trí của mỗi thi nhân lớn và tác phẩm của các vị nầy vào đúng vị trí trong văn học Việt Nam. Riêng cá nhân chúng tôi nếu có quan điểm riêng thì tôi cho rằng tác phẩm cổ văn hùng lược và nhân hậu nhất về tư tưởng Việt Nam là “Bình Ngô Đại Cáo” của Cụ Nguyễn Trãi, các tác phẩm thi ca lớn nhất về nôm là Cung Oán Ngâm Khúc của cụ Nguyễn Gia Thiều, tác phẩm dịch Hán sang nôm là Chinh Phụ Ngâm Khúc của bà Đoàn thị Điểm. Những nhà thơ lớn như Cao Bá Quát, Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu xứng danh là những nhà thơ lớn. Không ai phủ nhận Nguyễn Du là một thi hào không lớn, không ai phủ nhận lục bát trong “Kiều” là không bóng bẩy, khúc chiết vừa bác học vừa bình dân --và chỉ hay ở phần nầy-- còn nền tảng triết lý của tác phẩm là “buông xuôi cho định mệnh” --dù là thứ định mệnh éo le đầy thương cảm-- không có gì hơn. Chính vì những câu thơ súc tích này mà ngày cũ ông Phạm Quỳnh nói rằng “Truyện Kiều còn tiếng ta còn; tiếng ta còn, nước ta còn.” Ai cũng tin như vậy, nhưng thử hỏi trong hơn một nghìn năm nô lệ nghĩa là một nghìn năm trước Nguyễn Du, chưa có truyện thơ “Kiều”, người Việt đã mất nước hay chưa? Rõ ràng người Việt không bị đồng hoá, không mất nước. Nói như ông Phạm Quỳnh vô tình đã phủ nhận lịch sử. Trong suốt chiều dài một nghìn năm trước Nguyễn Du Việt Nam có không biết bao nhiêu là thiên tài văn học, sử học, bác lãm về chính trị và quân sự, hay uyên thâm về xã hội và phong tục tập quán với những tấm gương anh hùng, liệt nữ không thiếu những cảnh éo le ngang trái --cũng viết bằng tiếng nôm-- ai biết mà khen cho với một lời phê xứng đáng hơn lời phê phán của ông Phạm Quỳnh về “chữ” mà thi hào Nguyễn Du dùng trong Kiều! Cũng cần nói thêm: “Một ngày nào người yêu văn chương biết phủ nhận quan điểm cho rằng truyện “Kiều” của thi hào Nguyễn Du là “đệ nhất thư”, là có giá trị tuyệt vời “trước không có sau không có”, thì ngày ấy nền văn học Việt Nam mới ngang tầm thế giới, nước Việt mới tân tiến.”Giữ “Kiều” như viên đá quí của dĩ vãng văn học Việt Nam chấp nhận được, nhưng xem ‘Kiểu” như viên ngọc toàn bích lấy làm gương mẫu cho nền thi ca Việt Nam và cho thế hệ thi nhân hiện tại và tương lai noi theo thì không. Cũng xin nhắc lại tiếng Việt ngày xưa đủ sức mạnh giữ nước, tiếng Việt ngày nay đang chứng tỏ có khả năng dung chứa tất cả mọi tri thức ngữ học –cả mỹ học lẫn kỹ học-- về mọi phạm trù văn học, nghệ thuật, chính trị, kinh tế, y học, toán học, các khoa học và kỹ thuật hiện đại. Không phải đợi đến ba trăm năm, chỉ trên dưới một trăm năm sau đã có không biết bao nhiều người khóc người khen Nguyễn Du. Tôi là một trong những người đó vừa khen vừa muốn khóc,“rằng hay thì thật là hay, nghe ra ngậm đắng nuốt cay thế nào!” Nếu tiếp tục ca tụng thi hào Nguyễn Du và viết nhại đi nhại lại mãi tác phầm “Kiều”, hay “Đoạn Trường Tân Thanh”, là còn trì kéo nền văn học Việt Nam dừng lại ở mức đó, dù đó là một đỉnh cao. Xin nên nhớ một điều là dù chúng ta đã lên được nhiều đỉnh cao của những ngọn núi cao và các đỉnh cao của dãy Hoàng Liên Sơn --cao nhất Việt Nam-- đi nữa thì thế giới cũng đã lên đến những đỉnh cao và đỉnh cao nhất của dãy Hi-Mã-Lạp-Sơn từ lâu rồi. Cũng nên từ bỏ câu ngạn ngữ “đừng đứng núi này trông núi nọ”. Phải biết bỏ, hay quên đi, để mà tiến sang các đỉnh núi cao khác. Trong văn học, chúng ta cần có tầm nhìn cao và xa hơn.

Nhân tiện cũng cần nhắc mà nhớ, trong việc phê bình văn học từ trước đến nay không ai không biết tác phẩm phê bình thi ca của Hoài Thanh và Hoài Chân là quyển “Thi Nhân Việt Nam” sau này tu chỉnh thêm nên còn gọi là “Hoài Thanh Toàn Tập”. Quyển sau là một bộ sách phê bình thi ca đồ sộ. Không ít người cầm bút ghi nhận ông Hoài Thanh Nguyễn Đức Nguyên và người em ruột Hoài Chân Nguyễn Đức Phiên --mà người viết chính là Hoài Thanh, một cán bộ văn học giữ vị thế lớn của CSVN trước khi chết-- là những nhà phê bình thi ca có tiếng. Khách quan mà nói tuy Hoài Thanh học chưa hết trung học nhưng ông có khiếu thưởng thức thi ca và chịu khó sưu tậ̣p được rất nhiều thơ và thông tin [information] của các nhà thơ nổi tiếng trước và sau năm 1945 rồi viết giới thiệu tiểu sử và thi phẩm của các nhà thơ đó trong tác phẩm nói trên, đánh đúng vào thị hiếu của độc giả yêu thơ, nên hai anh em ông được ca ngợi là những nhà phê bình thi ca đầu tiên của nền văn học Việt Nam, nói chung. Thực ra ở vào thời điểm đó mà tìm được khối thông tin lớn lao về các nhà thơ --nhất là các nhà thơ mới, tân học-- là rất đáng khen vì đó là việc làm không nhanh chóng và dễ dàng như trong thời đại tin học điện tử của chúng ta ngày nay. Tác phẩm của hai ông về sau được tu chỉnh và thêm rất nhiều người làm thơ khác nữa, trong đó có hàng vài tá các “nhà thơ” cộng sản rất tầm thường, nên khi đã trở thành cán bộ văn học cao cấp của CSVN, “Hoài Thanh Toàn Tập” được nhà xuất bản Văn Học của CSVN in lưu hành trong những năm đầu thế kỷ này gồm 4 tập, hơn 4,000 trang –không phải là quyển “Thi Nhân Việt Nam” chỉ vài trăm trang như các quyển tái bản trước năm 1975 ở Sài Gòn và ở Hoa Kỳ sau đó. Xét cho cùng tác phẩm này của Hoài Thanh và Hoài Chân ngoài các thông tin về các nhà thơ, như nói trên, là đáng ghi công lớn hàng đầu, nhưng còn phần “phê bình” rất sơ lược thực ra chỉ là những lời “giới thiệu” các nhà thơ và thi phẩm của các nhà thơ đó; quá nhiều nên rất hỗn tạp: nhà thơ lớn, nhà thơ nhỏ đủ loại không phân biệt hay dở, đưa nền thi ca Việt Nam đến tình trạng có thể nói là “lạm phát thi nhân”. Về bút pháp phê bình, vô tư mà nói, ông Hoài Thanh chỉ viết theo cảm tính, thiếu sự nghiên cứu có phương pháp và phân tích khoa học, nên có thể nói là quyển “Hoài Thanh Toàn Tập” rất tầm thường. Tài “phê bình” của Hoài Thanh cũng cần được xét lại. Chúng tôi nhận thấy sở dĩ Hoài Thanh được nâng lên thành cán bộ cao cấp thuộc hàng chỉ đạo nền văn học CSVN vì ông này đã từng “phê bình” thơ tâng bốc các lãnh tụ chính trị và chỉ đạo tư tưởng và văn học của CSVN như các “nhà thơ” Sông Hồng hay Trường Chinh, Xuân Thuỷ, Tố Hữu, kể cả Nguyễn Đình Thi. Sở trường hơn là ông viết nhật ký --hay nhật tụng ca-- tôn sùng thơ Tố Hữu. Có lẽ nhờ vậy nên Hoài Thanh còn được phong chức giáo sư đại học. Chuyện này cũng không lạ vì trong chế độ CSVN người kém học hay vô học làm thầy người có học hay trí thức là chuyện thường.

Chuyện đáng nói và quan trọng hơn là việc Hoài Thanh phê bình tác phẩm của các nhà thơ cổ điển với thái độ độc tôn cao ngạo bất xứng như một ngự sử phán quyết về văn học bất cần dư luận. Hai vị thi hào cổ điển đó là ông Nguyễn Du và ông Nguyễn Gia Thiều. Những bài phê bình nầy viết riêng rẽ không có trong “Thi Nhân Việt Nam”.

Thứ nhất, phê bình “Kiều”của cụ Nguyễn Du, Hoài Thanh hết lời khen ngợi. Phải nói là ông mê và và tán dương “Kiều”. Trong lần bút chiến với Nguyễn Bách Khoa Trương Tửu, một giáo sư đại học, nhà văn kiêm phê bình đã dùng mác-luận chê “Kiều” của Nguyễn Du [Trương Tửu sau này viết cho “Nhân Văn–Giai Phẩm” và yểm trợ tờ báo “Đất Mới” của sinh viên đại học Hà Nội chống chế độ CSBV năm 1955-1956] và cho rằng Hoài Thanh phê bình “Kiều” thiếu lý luận khoa học. Hoài Thanh đã viết trả lời về phê bình “Kiều” thế nầy: “Cảm thụ Kiều hồn nhiên theo thị hiếu cá nhân,” và “cái đẹp của Đoạn Trường Tân Thanh, cái chất thơ bàng bạc trong cả quyển truyện cũng cần phải được cảm thấy một cách hồn nhiên. Cứ phân tích giảng giải thì nó sẽ tan đi.”Ông cũng cho Nguyễn Bách Khoa Trương Tửu biết là: “Nhà phê bình phải từ bỏ hết mọi kiến thức và phương pháp khoa học khi xem xét tác phẩm nghệ thuật.” (11) Thái độ nầy cao ngạo như một ngự sử văn học nhưng kém kiến thức, bất chấp lẽ phải. Nói cho rõ thì lối phê bình của Hoài Thanh về một tác phẩm thi ca --nhất là truyện thơ “Kiều” của Nguyễn Du-- là theo luật rừng và đầy cảm tính “hồn nhiên” như một chị vú nào đó mắt nhắm mắt mở ngâm nga Kiều dài dài khi ru em ngủ. Vậy mà, đứng trên quan điểm “hồn nhiên” đó, Hoài Thanh tự cho mình làm văn học phục vụ nghệ thuật. Thiển nghĩ, nếu có, thì hoạ chăng khi Hoài Thanh viết về mấy nhà thơ mới, tân học, trong các năm 1941-1942. Từ sau năm 1945, nghĩa là sau khi Hoài Thanh tham gia phái đoàn CSVN “tiếp thu” chính quyền khi nhà vua Bảo Đại từ ngôi ở Huế năm 1945, rồi tiếp tục hoạt động cho Đảng CSVN trong ngành văn nghệ tuyên truyền cho đến cuối đời, ông Hoài Thanh đã nghe lắm người nói là ông làm nghệ thuật “vị nhân sinh” --thực tế là “phục vụ đảng CSVN”-- không còn nghe chuyện “nghệ thuật vị nghệ thuật” nữa. Ông trở thành công cụ tuyên truyền cho CSVN từ khi còn ở trong rừng như những cán bộ văn công khác theo bộ đội Hồ Chí Minh trường kỳ kháng chiến.

Thứ hai, phê bình “Cung Oán Ngâm Khúc” của cụ Nguyễn Gia Thiều, ông Hoài Thanh đã dùng luật kẻ chợ của bậc anh chị trong làng văn nô cộng sản với những lời lẽ mà chỉ có những người cùng hạng cùng cỡ như ông mới dám dùng như một Chế Lan Viên, hay cao hơn như một Tố Hữu, chẳng hạn. Đó là loại tiếng nói thô tục thậm tệ khi ông phê phán tác phẩm văn học cổ điển “Cung Oán Ngâm Khúc” trong một bài viết đăng trong “Giáo Dục Tạp Chí” số 5 tháng 1, 1944 mà ông Nguyễn Cẩm Xuyên sưu tập viết lại trong nguyệt san biên khảo văn học “Tân Văn” số 63, tháng 10, 2012. Trong bài viết đó Hoài Thanh phê phán nhiều câu thơ tuyệt vời của cụ Nguyễn Gia Thiều về tiếng than của một cung phi vô danh do tác giả dựng thành nhân vật chính trong Cung Oán Ngâm Khúc là “tiểu nhân đắc chí”, là “ti tiện”, là “hung hăng” là “sỗ sàng” và gì... gì nữa. Những lời lẽ này khác nào tiếng rít ghê rợn phát từ lưỡi đao sát thủ --của một đao phủ hơn là của một ngự sử văn học-- chém vào anh-hồn cụ Nguyễn Gia Thiều, một thi-triết-nhân đã khuất. Thí dụ như 4 thơ dưới đây, ông Hoài Thanh phê là “ngoa ngoắt, ầm ĩ như thói hàng tôm hàng cá:

“Giết nhau chẳng cái lưu cầu,

Giết nhau bằng cái ưu sầu độc chưa!

Tay nguyệt lão chẳng se thì chớ

Se thế nầy có dở dang không?”

Bốn câu thơ đẹp như vậy mà ông Hoài Thanh phê bình như vậy mới thấy rõ tư cách và tâm địa Hoài Thanh. Rồi, bất chợt tôi nhìn thấy ảnh của Hoài Thanh in trong Tân Văn số 63 và trên internets, chẳng khác nào khuôn mặt một cán bộ sắt máu CSVN họ “đồ”, bỗng nhiến những nét thanh nhã của một tao nhân mặc khách mà tôi tưởng tượng khi mới trưởng thành chợt tan đi như ảo ảnh. Thực là một hối tiếc không nhỏ. Tâm địa của những tay trùm chính trị và văn học đảng CSVN với thứ lương tri thế tận mà Cung Trầm Tưởng từng nói bằng thơ --sẽ nêu rõ hơn trong phần sau-- là lúc nào cũng muốn huỷ diệt con người cùng thời đại trong cõi sống và cả trong cõi chết nếu không cùng tư tưởng và chủ nghĩa như họ, kể cả những con người ở thời đại trước.

Chúng tôi vẫn biết rằng sự hiểu biết của mình chưa bằng hạt cát. Nhưng quan điểm vẫn là quan điểm. Hoài niệm về dĩ vãng chỉ hướng về hi vọng vào tương lai. Hiện tại Cung Trầm Tưởng là một cuộc cách mạng lớn về thi ca không thể không nói đến sau khi “Một Hành Trình Thơ” của ông hiện diện.

Tôi cho rằng Cung Trầm Tưởng có tư tưởng và ngôn ngữ lớn nhất trong thi ca Việt Nam ngang tầm thời đại và ngang vai vế với các đại thi hào nhân loại dựa vào sự phân tích căn cứ trên lý luận học, ngữ học và mỹ học, dựa vào sự so sánh về tư tưởng và thi ngữ của CTT với các nhà thơ lớn này lẫn sự thưởng thức cá biệt. Tôi không mong đợi một quan điểm tương ứng. Chỉ mong độc giả tìm hiểu CTT và thơ của ông. Có điều là làm sao hiểu được Cung Trầm Tưởng. Thiển nghĩ, cần thời gian, cần kiến thức, cần đọc nhiều về các nhà thơ lớn thế giới mới có thể làm một cuộc so sánh bằng sự phân tích tâm lý --psychoanalytic synthesis-- bằng sự thụ cảm sâu xa và sự phân tích tinh vi về hiện tượng, sự chuyển thái về chữ và chất thơ của thi nhân --a profound application of reception theory, a transcident study of phenomenology and hermeneutics in detecting the changes of the author’s structures of feeling-- bằng sự nghiên cứu sâu xa về chuyển biến dâu biển của lịch sử mới hiểu rõ sự phấn đấu vượt qua định mệnh kiếp người của thi nhân --như một thể nghiệm sống chết của một con người yếu đuối về thể chất nhưng vô cùng dũng mãnh về tinh thần mà các luận thuyết phê bình văn học Tân Sử Luận --New Historicism [chịu ảnh hưởng lớn các quan điểm lịch sử và sự vận hành vũ trụ của Léon Foucault (1819-1839) nhà vật lý học Pháp người tìm ra tốc độ của ánh sáng]-- và Văn Hoá Thực Trạng Luận do một người phê bình văn học thiên tả tên Raymond Williams chủ xướng [cuối thế kỷ XX, còn chưa nổi tiếng] đề cập đến. Mặc dù về lý thuyết Văn Hoá Thực Trạng Luận có khuynh hướng chống Tân Sử Luận trên nhiều điểm nhưng cũng không vô lý, theo ghi nhận của Giáo sư Peter Berry: “Cultural materialism particularly involves using the past to ‘read’ the present” và “cultural materialists, they say, tend to concentrate on the interventions whereby men and women make their own history, whereas new historicists tend to focus less than ideal circumstances in which they do so, that is, on the ‘power of social and ideological structures’ which restrain them. The result is a contrast between political optimism and political pessimism.” (12) Bằng cách nào đi nữa các luận thuyết này chấp nhận thân phận của tác giả. Rất nhiều văn sĩ thi sĩ của chúng ta không tự quyết định được thân phận [một tư thế bất thức] bởi sức cuốn của lịch sử Việt Nam trong chiến tranh nhưng cũng quyết định được định mệnh [một ý chí hữu thức] của chính mình. Đó cũng là thứ triết lý “duy ngã bất duy tôn”. Và đó là một thứ triết lý của những nhân cách lớn. Không buông xuôi nhưng coi thường giá trị cường quyền và mị quyền --cả thế quyền lẫn thần quyền-- giữ chặt mình cho chân đạo, mỹ đạo và cho chính mình. Đó là Cung Trầm Tưởng.

Tiếc rằng thơ không thể hay không dễ dàng dịch ngữ [signifier] mà chỉ có thể́ dịch nghĩa [signified] như các câu thơ của al-Ma’arri nêu trên, nhưng nếu một Roland Barthes, một Jacques Derrida đọc được Việt ngữ và có dịp đọc “Một Hành Trình Thơ” hẳn sẽ nhận ra điều tôi nói về Cung Trầm Tưởng là không vô căn và lộng ngôn. Vô căn và lộng ngôn không thể có trong chủ trương của một người mong mỏi tìm sự thật trong suốt hành trình cuộc đời qua hơn nửa thế kỷ từ khi trưởng thành. Nếu có viết thì chỉ dựa trên sự thực hiển nhiên. Tất nhiên chúng tôi cũng chỉ̉ dựa vào các trang thơ in rõ ràng chính xác trong “Một Hành Trình Thơ” để viết về Cung Trầm Tưởng mà không viết theo cảm tính hay cảm tình riêng.

Xin hãy đọc kỹ tập thơ này của CTT. Tình ca đã đến tuyệt điểm; chiến tranh tuy ông viết không nhiều nhưng lột trần bản chất huỷ diệt toàn diện và ghê gớm của chiến tranh Việt Nam: một cuộc chiến phơi bày một lương tri thế tận [une exposition d’une conscience catastrophique], một nổ bùng của một hiện tượng tâm lý thú tính cộng sản như thứ bệnh tâm thần muốn huỷ diệt nhân tài và vùi chôn nhân phẩm [une explosion d’un bestial phénomène communiste comme une trouble hystérique d’aliénation du talent et de la dignité humaine] từ đó nhân tài của đất nước bị huỷ diệt như một Khái Hưng, một Nhượng Tống trước đó hay một Phạm văn Sơn sau nầy hoặc biến thành những phần tử thui chột trong các đáy địa ngục như một Cung Trầm Tưởng và một số nhà văn nhà thơ miền Nam sau 1975 hoặc nhóm văn thi sĩ Nhân Văn- Giai Phẩm miền Bắc như một Giáo sư Tiến sĩ Trần Đức Thảo, một Nguyễn Hữu Đang, một Hữu Loan, một Quang Dũng, hay một Phùng Cung sau năm 1955 hay ít nhất cũng mang thân phận của kẻ bị khai trừ --un excommunié-- như một Giáo sư Tiến sĩ Nguyễn Mạnh Tường từ khi cuộc chiến đó do những người CSVN mang vào đất nước Việt Nam (1945-1954) và Nam Việt Nam (1966-1975).Cơn bệnh đấu tranh bạo lực cuồng tính [hysterical] không hẳn là cuồng tín [fanatical] này của CSVN còn muốn tiêu diệt cả những lãnh tụ tôn giáo và đảng phái chính trị khác, những người quốc gia và những chiến sĩ miền Nam cầm súng chống lại chúng. Ngay cả những linh hồn của các cô phụ trung trinh vất vưởng trên bãi chiến đi tìm anh hồn những tử sĩ vô danh cũng bị xô xoá cho rã tan:

Súng xa vang liên vận

Quỷ hận rống ven đô.

Bàn tay mưa xô xoá,

Chiếc bóng goá mơ hồ

Loãng tan đêm thuỷ hoạn.

Cuộc đấu tranh bạo lực thú tính và cuồng tính của CSVN mang thứ lương tri thế tận này rõ ràng là một cuộc đấu tranh tiêu diệt cả cõi hữu thể lẫn vô hình mà chúng nghĩ đã chống lại chúng –những satans của thời đại, như loài quỷ hận đang dang cổ “rống” trong tai của nhân loại. Nơi nào còn tiếng rống của loài quỷ vô tim nầy sẽ còn nhiễu nhương dâu biển.

Hơn ai hết CTT đã cảm nhận hay tiên tri định mệnh của mình trong bối cảnh đổi thay phũ phàng của đất nước và lịch sử ngày đó:

Hồn giờ đi chân đất

Lật đật lối cô đơn.

Ngã ba phố chập chờn

Ánh đèn vàng lửa ngục.

Và:

Nhất phiến chiếc linh hồn

Giữa bão bùng dâu biển.

Thân phận của con người bị cuốn vào triều sóng đỏ thuỷ hoạn và bão bùng dâu biển đó khó mà vượt thoát được số phận nhưng Cung Trầm Tưởng đã tự quyết định định mệnh và làm chủ tư tưởng của mình. Vì sao? Có thể nói Thơ là phương tiện cũng là cứu cánh của một Cung-Thơ sống còn trong đáy sâu luyện ngục CSVN. Hành trình vào cõi chết tối tăm, muốn làm thơ mà hai tay bị trói chặt thì sẽ viết bằng hai tay, viết bằng cái đầu mà người ta muốn cải tạo không được, vì ít nhất cái đầu đó muốn tự chủ và căng đầy cân não uyên thâm và trung thành của một trí thức tân học lớn. Xét cho cùng, bằng cách nào đi nữa chữ nghĩa thi ca phải là kết tinh của sự dồn nén xốc lên xốc xuống của lịch sử, của định mệnh, mà Cung Trầm Tưởng là điển hình trong mọi điển hình của nền văn học Việt Nam hiện đại. Cung Trầm Tưởng đã làm một cuộc cách mạng lớn trong thi ca Việt Nam. Cuộc cách mạng “ngữ sự” nầy của CTT là đem ngôn ngữ hữu thức đánh thức ngôn ngữ vô thức của thi ca.

Từ xưa đến nay ít người nghĩ rằng thi ngữ của một thi nhân lớn tự nhiên xuất phát từ tim khi sáng tác --nhất là thi ca thuộc trường phái lãng mạn, hay thơ tình-- thường là ngôn ngữ vô thức (inconscious) và chiếm lĩnh tâm thức người yêu thơ cũng rất vô thức. Nhưng khi mang chính trị hay triết lý vào thơ, ngôn ngữ thi ca nhất định phải là thứ chữ chọn lọc, rèn luyện, gọt giũa, hay nói một cách khác là gạn đục lóng trong, phải vận dụng kiến thức trí não vào để “thơ” vừa rõ lý vừa sáng tình, thứ thi ngữ đó là hữu thức (conscious). Cái đặc sắc của thi ca Cung là, xin ghi nhận rõ, “đem hữu thức vào vô thức” chớ không phải là lấy hữu thức huỷ diệt vô thức. Và khi hai thức này đã hội nhập, Cung nghĩ rằng đã giữ nguyên sự nhất quán xuyên suốt trong thơ của ông từ khởi thuỷ đến sau này hay sau nữa, cho đến hết cái nghiệp làm người của mình. Nhưng thực sự thì sự hội nhập đó đã làm “ngữ sự” thơ Cung thành siêu ngôn, từ đó thơ Cung trở thành siêu thực. Điều này ai đọc thơ CTT sau khi từ cõi chết trở về cũng nhìn thấy, nếu dẫn giải bằng hậu cấu trúc luận cũng không sai. Nếu theo một Roland Barthes muốn đi tìm sự nhất quán, hay thuần nhất –an unity-- trong một đặc phẩm như “Một Hành Trình Thơ” cũng chỉ sẽ tìm thấy sự không nhất quán --a desunity-- một dị biến trong đó mà thôi. Còn nếu theo Jacques Derrida, thì dĩ nhiên rồi, sẽ nhìn thấy ngay cái dị biến đó. Sự dị biến nầy của ngôn ngữ thơ CTT mà Cung nói là “Riêng bản thân người viết dựa vào kinh nghiệm sáu mươi làm thơ của mình, nhận thấy có một liên hệ nhân quả giữa những chữ thơ gieo đầu đời và mùa gặt thơ mai sau.”(13) Quả thật, có. Nếu nói theo ngữ thanh học –phonetics-- mỗi chữ thơ của CTT từ thơ gieo đầu đời cho đến mùa gặt thơ, tuy rõ ràng có sự thay đổi lớn lao, nhưng đều có chung sức nặng “gieo cảm” rất đặc biệt, nghĩa là đọc lên nghe rất thơ và càng đọc càng thích thú. Đó là thứ trọng lượng của ngữ sự; say như chất men. Nên, thơ vẫn là thơ, dù có sự cách mạng nội tại lớn lao trong thi ca CTT. Vâng, đứng trên phạm trù ngữ thanh mà nói về sự nhất quán của tập thơ MHTT có thể nói như trên, nhưng ở phạm trù khác: tư tưởng mang triết tính thì sự nhất quánnhư CTT nói trên cũng không sai và tôi cũng đã nói qua “CTT sống trong mộng, chiến đấu với thực tế, để trở về với mộng”. Nhưng cõi mộng sau của CTT rộng lớn quá, diệu vợi quá như một cõi vô vi huyền ảo nên sự không nhất quán hay dị biến phân tích theo hậu cấu trúc luận có thể hiểu là sự phát triển tư tưởng và triết lý cả chiều cao lẫn chiều sâu mà cung bậc ngữ sự phải thay đổi cho phù hợp với tiến trình tri thức của nhà thơ. Và qua sự nhồi xốc của lịch sử, ngữ sự thi ca –hay thi ngôn—của CTT cao xa và sâu sắc đến mức độ siêu việt của siêu thực, nên tôi gọi đó là cuộc cách mạng thi ca của CTT. Một sự nhất quán từ “thơ gieo” và “thơ gặt” của CTT nhất thiết phải qua hành trình cách mạng đó. Đó là một tiến trình tất yếu, không thể nói khác hơn. Xin hãy nhìn vào thực tế nền thi ca hải ngoại và trong nước ngày nay thì sẽ nhìn thấy rõ hơn các điều tôi viết về CTT và tác phẩm bất hủ MHTT của ông.

Khi viết bài tản mạn này tôi trao đổi quan điểm trên với CTT. Với sự khiêm tốn thường lệ, ông không nhận đã làm cuộc cách mạng thi ca tôi nói, nhưng ông cũng đề cập đến trường hợp “một hành giả lãng mạn rong chơi trong cõi siêu hình mù mịt, nhưng vì thiếu bản lãnh nên bị sa chân rơi vào một cuộc khủng khoảng tinh thần trầm trọng, hoá ông thành một con bệnh hoang tưởng, loạn trí nhớ (dysmnésique), loạn phối hợp từ (dysphasique), loạn ngữ pháp (agrammatique), tức là những triệu chứng của cơn bệnh cuồng ngôn sảng ngữ (dyslogie) --một hình thái của bệnh vong thân cấp tính.” Vâng, có thể có những trường hợp như vậy. Nhưng một CTT sáng suốt, tinh anh, trí tuệ, mang tư tưởng và ngôn từ lớn lao của một thi-triết-nhân của nhân loại là một biểu tượng rực rỡ của nền thi ca Việt Nam hiện đại là một đối cực cách biệt nhau xa tít tuyệt mù. Một dòng chảy tinh tuyền thượng nguồn chỉ có thề tìm thấy trên những đỉnh cao nhất. Vì thế, những gì chúng tôi viết sẽ gởi phổ biến trên các mạng lưới điện tử về văn học và đăng ở những tạp chí văn học của người Việt ở hải ngoại.