Áo Dài Trong Thơ Và Nhạc (Lê Hữu)

Trong Vườn Quên Lãng áo ai xanh (“Dạ hội”, thơ Đinh Hùng)

Chiều nào áo tím nhiều quá, lòng thấy rộn ràng nhớ người…

Giọng hát trầm ấm, dìu dặt của Duy Trác cất lên đâu đó trong một ngày đầu thu gợi nhớ hình ảnh và nơi chốn thân quen trước “cổng trường áo tím” những chiều tan học.  Áo tím túa ra như đàn bướm, áo tím thướt tha dọc theo những “lối đi dưới lá” trên những đường phố Saigon ngập nắng. Những tà áo nhẹ bay trong gió từ lâu lắm đã đi vào thi ca, làm rung động lòng người và là nguồn cảm hứng vô tận của những người làm thơ, viết nhạc.  Tà áo nên thơ ấy, dưới đôi mắt ngắm nhìn của người nghệ sĩ, là bức tranh sinh động với nhiều đường nét, nhiều dáng vẻ, thể hiện qua từng lời thơ ý nhạc:

      Dưới mắt Phạm Đình Chương là “Áo bay mở, khép nghìn tâm sự…” (Mộng dưới hoa)

      Dưới mắt Vũ Thành là “Áo dài bay ngờm ngợp cả khung trời…”  (Mùa kỷ niệm)

      Dưới mắt Hoàng Dương là “Áo mầu tung gió chơi vơi…”  (Hướng về Hà Nội)

      Dưới mắt Trịnh Công Sơn là “Áo xưa lồng lộng đã xô dạt trời chiều…” (Tình nhớ)

      Những vạt áo dài, từ lâu lắm, đã lất phất trong những trang thơ tiền chiến.  Từ…

      “Đôi tà áo lụa bay trong nắng”  (Áo lụa, Bàng Bá Lân)  đến…

      “Nắng thơ dệt sáng trên tà áo

      lá nhỏ mừng vui phất cửa ngoài” (Áo trắng, Huy Cận)

      Áo dài cũng len cả vào những câu lục bát trữ tình của Nguyễn Bính:

      “Hồn anh như bông cỏ may

      một chiều cả gió bám đầy áo em”  (Bông cỏ may)

      Và len cả vào dòng thơ hào hùng và lãng mạn của Quang Dũng:

      “Em đi áo mỏng buông hờn tủi

      dòng lệ thơ ngây có dạt dào”  (Đôi bờ)

Áo dài còn là giấc mơ thanh bình của những làng quê hiền hòa trong tình ca quê hương của Phạm Duy:

      Nằm mơ, mơ thấy trăm họ tốt tươi / mơ thấy bên lề cuộc đời / áo dài đùa trong tiếng cười…  (Quê nghèo)  

      Áo dài rung động nhẹ nhàng theo làn gió xuân nhè nhẹ trong tiếng nhạc Văn Cao:

      Tà áo em rung theo gió nhẹ thẹn thùng ngoài bến xuân…  (Bến xuân)

      Áo dài lướt thướt như vạt áo của nàng Xuân trong thơ Trần Mộng Tú:

      “Tôi gói xuân vào hai vạt áo

      ngước nhìn mây trắng dạ mang mang”  (Mẫu Đơn)

      Áo dài bồng bềnh như dải trăng thu huyền ảo trong thơ Nghiêu Minh:

      “Dấu thu kinh tự còn mê

      Em mang tà áo bốn bề là trăng”  (Thu vô lượng)

      Kỷ niệm êm đềm về một tà áo, một đôi mắt huyền được Tô Vũ ghi lại bằng nét nhạc lâng lâng:

      Em đến thăm anh / người em gái

      Tà áo hương nồng / mắt huyền trìu mến sưởi ấm lòng anh… (Em đến thăm anh một chiều mưa)

“Ta ước mơ một chiều thêu nắng / em đến chơi quên niềm cay đắng / và quên đường về”, nỗi “ước mơ” của chàng nhạc sĩ họ Tô ấy được vẽ lại trong những câu lục bát Trần Dạ Từ.  Trong phút giây chờ đợi bước chân người tình khe khẽ đến bên hiên nhà, chàng tưởng chừng nghe được cả tiếng gió lay động vạt áo dài và tiếng lá nhẹ rơi bên thềm:

      “Môi cười vết máu chưa se

      cành hoa gạo cũ nằm nghe nắng hiền

      Anh nằm nghe bước em lên

      ngoài song lá động, trên thềm áo bay”  (Khi nàng đến)

Áo bay làm nhớ nhung, như nỗi nhớ da diết một mầu áo, một đôi môi thắm trong nhạc Từ Công Phụng:

      Chiều nay nhớ em rồi / và nhớ áo em đẹp trời thơ / môi tràn đầy ước mơ…  (Bây giờ tháng mấy)

Áo bay làm ngơ ngẩn, như chàng Huy Cận thuở mới lớn, trước cổng trường nữ sinh:

      “Một hôm trận gió tình yêu lại

      đứng ngẩn trông vời áo tiểu thư”  (Học sinh)

Áo bay mất làm cậu học trò rụt rè Nguyên Sa phải hối tiếc vì một lời yêu chưa kịp nói:  

      “Nàng đến gần tôi chỉ dám… quay đi

      Tà áo khuất, thì thầm ‘Chưa phải lúc’”  (Tuổi mười ba) 

Áo bay trong nắng sân trường làm xao xuyến trái tim anh chàng làm thơ Kim Tuấn:

      “Áo chiều bay trong nắng

      sân trường ai bâng khuâng”  (Thu ở xa người)

Áo bay làm chàng thi sĩ đa tình Nguyễn Tất Nhiên phải thẫn thờ, dõi mắt nhìn theo mãi một tà áo vu quy:

      “Đò qua sông chuyến đầu ngày

      người qua sông mặc áo dài buông eo”  (Chuyến đò Cửu Long)

Áo bay mịt mù theo gió theo mây, như cánh chim đã bay mất, như tình đã vụt bay trong thơ Như Thương:

      “Thôi thì anh, cánh chim bay

      Em tà áo mỏng theo mây nghìn trùng”  (Vàng thu)

“Áo trắng đơn sơ, mộng trắng trong”⁽¹⁾

Áo trắng trinh nguyên tuổi học trò, áo trắng của “một thời áo trắng”, từng làm ngất ngây trái tim bao chàng trai, để đêm đêm trong giấc ngủ chập chờn còn trông thấy “áo ai bay trắng cả giấc mơ”⁽²⁾

Áo trắng như dòng suối mát ngọt ngào trong thơ Huy Cận:

      “Dịu dàng áo trắng trong như suối

      tỏa phát đôi hồn cánh mộng bay”  (Áo trắng)

Áo trắng như dải lụa trắng mềm mại trong thơ Hoàng Anh Tuấn:

      “Áo em lụa trắng sông Hương

      qua đò Thừa Phủ nhớ thương rạt rào”  (Về chân trời tím)

Và trong câu lục bát trữ tình Lưu Nguyễn Đạt:

“Đất kia áo lụa còn nhầu
nắng không đủ ấm tình đầu men say”
(Môi xưa)

Và cả trong thơ Nguyễn Tất Nhiên:

      “Đài các chân ngà ai bước khẽ

      quyện theo tà lụa cả phương đông”  (Tháng Giêng, chim)

Cả trong thơ Kim Tuấn:

      “Em về tà áo lụa

      bay ngập ngừng trong anh”  (Thu ở xa người)

Và cũng “bay ngập ngừng” trong thơ Nguyên Sa nữa:

      “Guốc cao, gót nhỏ, mây vào gót

      áo lụa trăng mềm bay xuống thơ”  (Tám phố Saigon)

Áo lụa Hà Đông, tranh Đằng Giao

Áo trắng như gió, như mây để “nhà thơ của tình yêu” phải tương tư và lòng tự hỏi lòng:

      “Có phải em mang trên áo bay

      hai phần gió thổi, một phần mây?

      Hay là em gói mây trong áo

      rồi thở cho làn áo trắng bay?”  (Tương tư)

Áo trắng như dải sương mù lướt thướt trên bến sông Seine giữa kinh thành hoa lệ Paris, gợi nhớ một vạt áo dài mềm mại ở chốn xa quê nhà:

      “Anh về giữa một dòng sông trắng

      là áo sương mù hay áo em”  (Paris có gì lạ không em?) 

      Áo trắng của Hoàng Thi Thơ là bướm trắng, là hoa trắng, là mây trắng…

      Ngày nào em đến áo em mầu trinh / áo xinh là xinh

      Áo em trong trời buồn / là gió / là bướm / là hoa / là mây chiều tà… (Hình ảnh người em không đợi)

Áo trắng một màu trắng thanh khiết trong nhạc Nguyễn Vũ:

      Áo trắng em bay như cánh thiên thần…  (Bài thánh ca buồn)

Áo trắng nhẹ bay trong chiều giáo đường trong nhạc Lê Trọng Nguyễn:

      Tà áo trinh nguyên tung bay / nụ cười thân ái…  (Chiều bên giáo đường)

Áo trắng một màu trắng xóa làm hoa cả mắt nhà thơ Hàn Mặc Tử:

      “Áo em trắng quá nhìn không ra”  (Đây thôn Vĩ Dạ)

Áo trắng như bài thơ trên những nhịp cầu chênh vênh đón bước ai qua trong thơ Y Dịch:

      “Áo em trắng cả bài thơ

      Cầu cong giữa nhịp chân chờ bước ai”  (Tiễn đưa)

Áo trắng níu chân người trên đường phố dập dìu trong nhạc Phan Ni Tấn:

      Nghe xôn xao thị thành / áo ai trắng bay mù lòng đường / làm rối bước anh về cõi thơ…   (Sinh nhật của cây đàn) 

Áo trắng không còn bay trên những đường phố cũ trong nhạc Phạm Anh Dũng:

      Xa xôi ngàn khơi đâu tà áo trắng / Duy Tân im lìm phố vắng / thương cây lá hoang tàn…  (Nhớ Saigon)

Áo trắng trên đường lá me bay và ánh mắt trông theo trong thơ Trần Huy Sao:

      “Đường em về vàng rụng lá me trưa

      anh ngơ ngẩn vời theo màu áo trắng”  (Áo trắng học trò)

Áo trắng ngày xưa nay trôi dạt nơi đâu để lại nỗi tiếc nhớ trong thơ Nguyễn Duy:

      “Tôi về xứ Huế chiều mưa

      em ơi áo trắng bây giờ ở đâu?”  (Nhớ bạn)   

Áo trắng lượn lờ như đôi cánh trắng trong thơ Luân Hoán:

      “Tà áo trắng xoè như đôi cánh lượn

      trải dịu dàng trên cỏ mượt mà xanh”  (Trong sân trường bữa ấy)

Áo trắng xôn xao mùa tựu trường trong thơ Đoàn Vị Thượng:

      “Sáng nay áo trắng tựu trường

      gót chân cuống quýt cả hương cúc vàng”  (Ánh mắt tựu trường)

Bao nhiêu là áo trắng trên sân trường kỷ niệm!

Mỗi người đều cần có một mái trường để luyến tiếc, để nhớ về… Nhớ về ngôi trường cũ là nhớ về những người thầy, người bạn, nhớ về những lớp học, những giờ ra chơi, những tà áo mầu, áo trắng thướt tha, mềm mại và những tháng năm tươi đẹp nhất của một đời người.

“Áo mầu tung gió chơi vơi”⁽³⁾

Áo bay như bướm lượn, áo bay như đàn bướm muôn mầu muôn sắc trong khu vườn mùa xuân. Áo bay nhiều quá, để chàng nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ làm… thơ:

      Hôm nay sao áo bay nhiều thế! / Tôi tưởng ngàn cánh bướm khoe mầu…  (Tà áo cưới)

Áo mầu của Phạm Duy lất phất trong gió chiều như lòng người… phất phơ:

      Xin cho em một chiếc áo mầu / cho em đi nhẹ trong nắng chiều

      Một chiều nhiều người theo / ở ngoài đường trên phố / và lòng người như áo phất phơ…  (Tuổi ngọc)

Nhớ về một mầu áo là nhớ về những đường phố quen tên, là nhớ áo ai bay trong chiều trên những con đường ngập xác lá vàng, như nỗi nhớ ngút ngàn của Trịnh Công Sơn:

      Nhớ Saigon những chiều lộng gió / lá hát như mưa suốt con đường đi

      Có mặt đường vàng hoa như gấm / Có không gian mầu áo bay lên…  (Em còn nhớ hay em đã quên)

Người lính chiến trong nhạc Phạm Đình Chương cũng bâng khuâng vì một sắc hoa, một mầu áo và một “đôi mắt người xưa”:

      Ngày hành quân anh đi về cánh rừng thưa / thấy sắc hoa tươi nên mơ mầu áo năm xưa

      Kỷ niệm đầu len lén trở về tâm tư / Có mắt ai xanh thắm trong mộng mơ…  (Màu kỷ niệm)

      “Tôi yêu tất cả nên chẳng yêu ai / Hỡi những cô áo đỏ, áo vàng, áo xanh ơi!…”,  như câu thơ của Dương Kiền, những tà áo muôn mầu muôn vẻ vẫn khoe sắc thắm trong những trang thơ.

Áo vàng như cánh mai vàng trong nhạc Trần Thiện Thanh. Người lính trẻ nhác trông thấy sắc hoa rừng, mơ về mầu áo năm xưa:

      Những hôm vừa xong phiên gác chiều ven rừng kín hoa mai vàng

      chợt nhớ tới sắc áo năm nào em đến thăm gác nhỏ…  (Đồn vắng chiều xuân)

Áo vàng trong thơ Nguyên Sa có khi là bông cúc vàng:

      “Áo nàng vàng tôi về yêu hoa cúc”  (Tuổi mười ba)

Có khi là nắng thu vàng:

      “Có phải mùa xuân sắp sửa về

      hay là gió lạnh lúc đêm khuya?

      hay là em chọn sai mầu áo

      để nắng thu vàng giữa lối đi?”  (Tương tư)

Đất trời “bốn mùa thay lá” thì áo cũng thay màu trong thơ Phạm Thiên Thư:

“Ngày xưa em chửa theo chồng mùa xuân em mặc áo hồng đào rơi Mùa thu áo biếc da trời sang đông em lại đổi dời áo hoa” (Động hoa vàng)

Áo màu đỏ thẫm như mẫu đơn khoe sắc thắm trong thơ Nguyễn Hữu Nhật:

“Em mặc áo dài hoa đỏ chín tưởng gió vườn rung khóm mẫu đơn Mỗi bông nở hướng về một phía riêng phía tôi ngồi vẫn trống trơn” (Tháng Mười ở đâu?)

Áo màu xác pháo để lại nỗi buồn lắng đọng trong thơ Nguyễn Tất Nhiên:

“Người qua sông mặc áo hường Nắng dương gian, nắng buồn hơn trước nhiều”  (Chuyến đò Cửu Long)

Áo mầu tím, mầu của định mệnh, của mộng mơ, của nhớ nhung và chia cách. Chuyện tình “Ngàn thu áo tím” của cô bé trót yêu màu tím được Hoàng Trọng, “nhạc sĩ của mầu tím”, kể lại:

      Ngày xưa xa xôi em rất yêu mầu tím…

      Chiều xuống áo tím thường thướt tha / bước trên đường thắm hoa / ngắm mây trời lướt xa…

Rồi khi vừa biết yêu là khi chia tay với mầu tím, chia tay với tình đầu:

      Ngàn thu mưa rơi trên áo em mầu tím

      Ngàn thu đau thương vương áo em mầu tím…  (Ngàn thu áo tím)

Trong mắt Vũ Thành, “nhà thơ của mầu tím”, khi mùa thu buông áo xuống một phương trời, mầu mây tím trông như mầu áo người mình yêu để lòng chàng gợn lên nỗi buồn trăn trở:

      “Áo em tím cả phương này

      anh nghe thành phố đêm nay trở buồn”  (Áo tím)

Vạt áo dài mầu tím hoa sim trong thơ Phạm Thiên Thư chỉ là những thoáng lay động, vừa ngập ngừng e ấp vừa nao nức gọi mời:

      “Áo em vạt tím ngàn sim

      nửa nao nức gọi, nửa im lặng chờ

      Yêu nhau từ độ bao giờ

      gặp đây giả bộ hững hờ khói bay”  (Động hoa vàng)

Rồi áo tím qua cầu, mang theo cả mùa thu, để lại nỗi trống vắng mênh mang trong lòng nhà thơ Trang Châu:

      “Thế giới của anh không có chân trời

      không có mùa xuân lấy đâu hoa bướm

      không có bàn tay cho bàn tay hò hẹn

      áo tím qua cầu nên cũng hết mùa thu”  (Thế giới của anh)

Có những gặp gỡ rất tình cờ, bất chợt, như gặp gỡ một tà áo tím, cũng đủ để lòng chàng nhạc sĩ Hoàng Nguyên mãi vấn vương theo mầu áo:

      Một chiều lang thang bên dòng Hương giang / tôi gặp một tà áo tím / nhẹ thấp thoáng trong nắng vương… / Rồi về đêm đêm mơ mầu áo ấy…  (Tà áo tím)

Và áo tím trong thơ Kiên Giang, áo tím của chuyện tình mùa chinh chiến, thuở quê hương còn tơi bời lửa đạn, còn chìm ngập trong khói lửa chiến tranh:

“Từ lúc giặc ruồng vô xóm đạo anh làm chiến sĩ giữ quê hương giữ màu áo tím, màu hoa trắng giữ cả lầu chuông, nóc giáo đường” (Hoa trắng thôi cài trên áo tím)

“Nhạc sĩ của mầu xanh”, danh hiệu ấy chắc phải thuộc về hai chàng nghệ sĩ Đoàn Chuẩn–Từ Linh chứ chẳng ai khác hơn:

      Với bao tà áo xanh đây mùa thu…  (Gửi gió cho mây ngàn bay)

Câu hát nghe như bàn tay kéo nhẹ tấm màn cửa mở ra khung trời bát ngát mùa thu, bát ngát màu xanh.

Trong những dòng kẻ nhạc của hai chàng nghệ sĩ đa tình ấy vẫn luôn thấp thoáng một “tà áo xanh” và một “màu xanh ái ân”:

      Tà áo xanh nào về với giấc mơ / Mầu áo xanh là mầu anh trót yêu…  (Thu quyến rũ)

      “Trót”, như một định mệnh, buộc chặt người viết câu hát ấy với mầu xanh kia.

      Hẹn một ngày nao khi mầu xanh lên tà áo…  (Cánh hoa duyên kiếp)

      Câu hát nghe như lời hẹn ước, lời thề nguyền sắt son.

      Khi nào em đến với anh / xin đừng quên chiếc áo xanh…  (Tà áo xanh)

      Còn lời dặn dò nào ân cần, thiết tha hơn thế nữa!

Nhớ về một mầu áo là “nhớ những giây phút êm đềm / nắng loang trên sân trường một chiều nào…”⁽⁴⁾ Màu áo xanh trong thơ Nguyên Sa là màu cỏ cây hoa lá xanh tươi trên sân trường phượng vỹ:

      “Áo nàng xanh tôi mến lá sân trường”  (Tuổi mười ba)

Màu áo xanh trong nhạc Y Vũ & Nhật Ngân gợi nhớ một tà áo, một mái tóc thấm đẫm nước mưa:

      Chiều xưa mưa rơi âm thầm / để thấm ướt chiếc áo xanh / và đẫm ướt mái tóc em…  (Tôi đưa em sang sông)

Tà áo mầu xanh thắm của một “tiếng hát học trò” gieo vào lòng hai chàng nhạc sĩ Nguyễn Hiền và Minh Kỳ bao “niềm thương nhớ đầy vơi”:

      Thuở ấy không gian chìm lắng trong mơ

      Tà áo em xanh / mầu mắt ngây thơ…  (Tiếng hát học trò)

Thiếu nữ vừa biết yêu trong nhạc Trần Thiện Thanh cũng bồi hồi khoác vào người chiếc áo mầu xanh da trời trong lần hò hẹn đầu tiên:

      Biết anh thích mầu trời / em đã bồi hồi chọn mầu áo xanh…  (Bảy ngày đợi mong)

Tà áo dài trong nhạc Nguyễn Văn Đông có màu xanh của núi đồi Đà Lạt của một mùa nào Giáng Sinh:

      Tà áo năm xưa xanh màu thông Đà Lạt…  (Màu xanh Noel)

Áo xanh mộng mị còn bay cả vào trong thơ “trung niên thy sỹ” Bùi Giáng:

      “Biển dâu sực tỉnh giang hà

      còn sơ nguyên mộng sau tà áo xanh”  (Áo xanh)

Áo xanh mộng mị của một thời quên lãng trong thơ Đinh Hùng:

      “Khiêu vũ đêm nay, mộng trá hình

      Trong Vườn Quên Lãng áo ai xanh”  (Dạ hội)

Làm sao kể hết được câu chuyện về những vạt áo dài dịu dàng, tha thướt, những vạt áo dài lộng gió trong thơ và nhạc. Tà áo dài mềm mại đã nhẹ nhàng êm ái đến với cuộc đời, nhẹ nhàng êm ái đi vào lòng người…

Bất cứ lúc nào, bất cứ nơi đâu, dù ở chốn quê nhà gần gũi, hay ở phương trời nào xa thẳm, chiếc áo dài cũng mang theo bầu trời quê hương, cũng mang về mùa xuân ấm áp trong lòng người Việt tha hương. Chiếc áo dài còn là biểu tượng thân quen để người Việt nhận ra nhau trên bước đường lưu lạc trong cuộc sống nổi trôi nơi xứ lạ quê người.

Thấy một vạt áo dài, thấy quê hương xa xăm mà gần gũi.

Qua bao mùa tang thương dâu bể, qua bao nhiêu vật đổi sao dời, chiếc áo dài truyền thống, chiếc áo dài duyên dáng và trữ tình của người phụ nữ Việt Nam vẫn luôn luôn là hình ảnh khó phai mờ và còn đọng lại mãi trong lòng người.    

Lê Hữu

⁽¹⁾ Áo trắng, thơ Huy Cận

⁽²⁾ Phượng hồng, nhạc Vũ Hoàng & Đỗ Trung Quân

⁽³⁾ Hướng về Hà Nội, nhạc Hoàng Dương

⁽⁴⁾ Từ giã thơ ngây, nhạc Nguyễn Hiền & Minh Kỳ