THƯ GỬI BẠN TA của Bùi Bảo Trúc
Các bài viết hàng tuần của Nhà Báo Bùi Bảo Trúc trong mục Thư Gửi Bạn Ta
NĂM MÙI NÓI CHUYỆN DÊ
Bảo Lâm
Năm nay là năm dê,
năm Ất Mùi. Những năm Mùi chỉ đi cùng với 5 can là Ất, Đinh, Tân và Quí. Do đó
chỉ có các năm Ất Mùi, Đinh Mùi, Kỷ Mùi, Tân Mùi và Quí Mùi.
Tháng Mùi là tháng 6
âm lịch. Giờ Mùi là từ 1 giờ đến 3 giờ chiều. Xem phương hướng thì Mùi là Tây
Nam. Mùi tương ứng với Thổ. Theo thuyết âm dương thì Mùi cùng với Sửu, Mão, Tị,
Dậu và Hợi là âm, trong khi Tí, Dần, Thìn, Ngọ, Thân và Tuất là dương.
Tử vi Việt gọi năm
nay là năm con dê. Tử vi Tầu gọi là năm con cừu. Mùi viết chữ Hán còn có thể
đọc là “vị”. Mùi hay vị là chi thứ tám trong 12 chi. Việt Nam gọi là năm Ất Mùi,
Tầu gọi là Ất Vị. Theo tử vi đông phương thì những người cầm tinh con dê thường
nhút nhát, hay cả thẹn, hướng nội, có óc sáng tạo và có tính thích gì cũng phải
toàn hảo.
Dê chữ Hán là dương.
Người Tầu gọi cừu là miên dương. Miên là bông, bông gòn. Cừu là dê … có lông.
Cừu, do đó, là dê lông bông nên biến thành cừu.
Dê mà người ta nuôi
để lấy thịt và sữa gốc gác từ giống sơn dương đã có mặt từ rất lâu trong vùng
tây nam Á châu và đông Âu. Dê đã được thuần hóa để sống với người ít ra cũng từ
hơn 10 ngàn năm trước.
Dê họ hàng rất gần
với cừu nên hễ nói tới dê là phải nhắc đến cừu. Có khoảng hơn 300 giống dê khác
nhau nhưng cừu thì chỉ có vài chục giống. Hiện nay, theo tổ chức Lương Nông Thế
Giới (Food and Agriculture Organization của Liên Hiệp Quốc) thì thế giới có
khoảng hơn 1 tỉ con cừu được người ta nuôi để lấy thịt và sữa trong khi chỉ có
chừng chín trăm triệu dê. Hai nước trên thế giới có nhiều cừu hơn người, đó là
Úc và Tân Tây Lan. Ở Úc con số cừu hiện chỉ còn trên dưới 100 triệu. Đã có lúc,
khoảng năm 2000, số cừu ở Úc lên tới hơn 120 triệu nhưng con số này giảm xuống
vì tình trạng hạn hán và nhu cầu len trên thế giới giảm bớt. Số cừu nuôi ở Úc là
khoảng 1/10 tổng số cừu của thế giới. Dân số Úc hiện nay là khoảng trên 36
triệu. Tân Tây Lan có 3 triệu dân trong khi nước này có tới hơn 60 triệu con
cừu. Hai quốc gia này ăn rất nhiều thịt cừu. Người Úc và Tân Tây Lan ăn thịt cừu
từ lúc lọt lòng ra đời đến lúc chết nên nếu có nói hai nước này là hai quốc
gia thịt cừu luôn luôn xuất hiện trong menu (mutton on the menu) thì cũng không
ngoa. Đi máy bay ngang qua Úc và Tân Tây Lan khi ngó xuống dưới, người ta có thể
trông thấy cơ man nào là những chấm trắng trên những đồng cỏ xanh mướt. Đó là
những bầy cừu của hai nước này. Tại các siêu thị ở Mỹ người ta có thể mua thịt
cừu của Úc và Tân Tây Lan vài ba ngày trước còn là những con cừu nhởn nhơ chạy
nhẩy tung tăng trên những cánh đồng cỏ ở Úc và Tân Tây Lan về làm món thịt cừu
(hôi nhưng nếu ăn quen thì sẽ thấy) ngon vô cùng.
Ở Nigeria, Phi châu,
có một giống dê nhỏ hơn những con dê thường gặp. Chúng có tên là pigmy goats tức
là dê lùn, chiều cao chỉ khoảng 60 cm. Lớn nhất là giống Anglo-Nubian có thể
nặng tới 250 cân Anh. Một giống dê ở tiểu bang Tennessee tên là dê myotonic
xứng đáng được trao giải Oscar về diễn xuất vì chúng đóng kịch rất giỏi. Khi gặp
chuyện sợ hãi, chúng biết giả chết nằm ngay đơ, các bắp thịt cứng lại trong vòng
10 giây rồi lại đứng lên … dê tiếp. Giống dê này có một nét đặc biệt : chúng có
hai mắt lồi khác hẳn những giống dê khác. Mỗi năm vào tháng 10 ở quận Marshall,
Tennessee nhân ngày đại hội Goats Music and More Festival, những con dê myotonic
lại được cả đại hội tôn vinh.
Dê cũng cho lông tuy
không nhiều như cừu. Một giống dê ở vùng Kashmere thuộc Ấn Độ và Pakistan sản
xuất ra một loại len rất mềm, ấm và đẹp gọi là cashmere. Len cashmere thường
được dùng để may khăn quàng cho các ông và áo lạnh cho các bà. Khỏi nói, cả hai
đều rất đẹp, rất nổi tiếng và đắt tiền.
Có một vài giống dê
trông khá giống cừu. Dê cũng có giống có lông dài và ấm tuy không dầy như cừu.
Nhưng nhìn kỹ một chút thì thấy ngay hai loài vật này có khác nhau. Khác nhau
khá nhiều là đằng khác.
Thứ nhất là chỉ cừu
mới có một đường chẻ dọc từ mũi xuống miệng. Dê thì không. Giữa mũi và mịệng dê
không có đường chẻ. Dê đực và dê cái đều có râu. Râu dê cái thường ngắn hơn của
dê đực. Kiểu râu này chỉ mọc ở cằm rất giống râu dê nhưng không có nghĩa là
cũng oai hùng như dê mà cũng chưa chắc đã dê được ai. Tướng Nguyễn Khánh chẳng
hạn. Có râu dê mà vẫn bị các tướng lãnh khác đá văng buộc phải lưu vong.
Đuôi dê luôn luôn
chổng ngược lên. Đuôi cừu luôn luôn cụp xuống, che kín phần dưới nên chỉ có dê
mới bị chiếu cố món ông thầy . Đồ nghề của cừu cũng oai hùng và hung hãn không
kém gì của dê nhưng vì khéo che đậy nên của cừu không bị lôi ra nấu nướng như
của dê cho mấy người đàn ông ham hố ăn với nhau hy vọng được vợ và đào khen. Họ
đâu có hiểu là phụ nữ khi lên tiếng khen là khen đồ đạc của dê chứ khen gì mấy
anh đàn ông mất nết già mà ham đó.
Đầu dê cũng có nét
đặc biệt hơn đầu cừu. Dê có sừng. Sừng dê đực dài hơn sừng dê cái. Sừng của dê
rỗng, cong về phía sau, không chẻ ra nhiều nhánh như gạc hươu, nai. Dê dùng
sừng để tự vệ hay bảo vệ chủ quyền (các chị dê cái). Sừng dê khiến cho dê không
có hàm trên. Có sừng thì đừng hàm trên là vậy. Cừu thì chỉ một số có sừng. Đầu
dê còn có một công dụng khác mà đầu cừu thì không. Người ta dùng đầu dê treo
ngoài cửa trong khi trong tiệm bán thịt chó chứ không bao giờ treo đầu cừu bán
thịt chó. Món thịt chó bán trong các tiệm này gọi là dương thế tức là món thay
thế cho thịt dê.
Dê là loài nhai lại.
Dạ dầy của dê rất lớn, sức chứa có thể lên tới 30 lít chia ra làm 4 ngăn có
những trách nhiệm khác nhau như ngăn để chứa thức ăn chưa qua tiến trình tiêu
hóa; một ngăn để nghiền lá cây và cỏ, một ngăn để tiêu hóa các chất dinh dưỡng ở
thể lỏng và một ngăn có nhiều mạch máu và tuyến tiêu hóa. Vì vậy, dê ăn uống
cũng khác, chỉ dùng lưỡi quơ nhanh, nhai đểu đảo qua loa rồi nuốt… rỗi rãi thì
tính sau hệt như trâu bò cùng họ nhai lại với nhau cả.
Dê, giống như cừu, là
loài có móng kép. Nhưng dê leo trèo giỏi hơn cừu. Dê có thể leo cây để ăn lá, ăn
luôn cả gai ở trên cao trong khi cừu chỉ ăn cỏ ở dưới. Dê ăn được cả những thứ
lá rất độc mà không việc gì.
Dê còn khác cừu ở chi
tiết này nữa: dê thông minh và sống độc lập hơn cừu. Dê cũng được nuôi thành đàn
nhưng những đàn dê thường nhiều lắm chỉ là khoảng vài chục con. Dê là giống
sống hợp quần nên dê không thể nuôi làm cảnh một con như các loài thú cưng
khác. Cừu thường được nuôi thành đàn, có khi cả ngàn con vì cừu dễ chăn hơn dê.
Để chăn những đàn cừu ngàn con như thế người ta chỉ cần khoảng năm, mười con chó
là đủ.
Dê là giống trở lại
làm thú hoang rất nhanh. Chỉ cần một thời gian ngắn xổng ra ngoài là dê trở
thành dê rừng ngay. Lợn và mèo là hai giống cũng nhanh chóng trở thành lợn rừng
và mèo hoang. Tại Úc, Tân Tây Lan, Anh và Galapagos có những bầy dê rừng rất
đông đảo trước là của người nuôi nhưng xổng ra ngoài rồi trở thành hoang dã. Tại
những nơi vừa kể chúng không bị các loài thú dữ như hổ, sư tử đe dọa nên mặc
sức sinh sản.
Dê sống được ở nhiều
nơi phong thuỷ, thổ ngơi khác nhau. Có giống dê thân mình to lớn gọi là đại
dương. Loài dê lớn xác này còn có tên là đại Tây dương sống nhiều ở bên Tây tức
là nước Pháp. Dê sống ở nam bán cầu trong khu vực nước biển bị đóng băng là nam
băng dương. Dê sống thành băng đảng ở biển bắc là Bắc băng dương. Dê cậy số
nhiều kéo nhau đi tấn công nước Pháp là dương đông kích Tây. Dương lịch là giống
dê ăn mặc chải chuốt, lịch sự lịch sàng. Trái với dương lịch là dương trần
chuyên ở trần ra đường đi thả dê. Dê có râu rậm khi cười thành tiếng
thường nghe be he, be he gọi là dê xồm. Phụ nữ nghe thấy tiếng cười đó ở chỗ
vắng thì nên tìm mọi cách để giữ mình. Dê cao niên sống lay lứt nhờ Viagra gọi
là dê cụ. Nhưng dương cụ lại là dụng cụ để dê. Cũng có khi gọi cà ông giặc.
Trong môn wrestling, các đô vật còn mang tên là dê hay vật nhau tức là dương vật
chơi trò vật lộn như trâu trong hội chọi trâu ở Bắc Việt Nam. Nghĩa đen là hai
con dê vật nhau vui đáo để. Dê sống ở khu vực phía tây Thái Lan, Malaysia là Ấn
Độ dương. Dê làm nghề thầy cúng chuyên làm lễ, đọc kinh lấy tiền để sống
là dê tế thần. Có một con dê tưởng là văn minh lắm nhưng đã làm mất nguyên một
quốc gia, đẩy cả nước vào vòng trầm luân bể khổ là dương văn minh. Dê không làm
ăn gì được nữa chỉ chạy chơi vòng vòng ở ngoài là dương liệt hay liệt dương thì
cũng vậy.
Tuổi thọ của dê, nếu
không bị biến thành dê xào lăn hay lẩu dê, là khoảng 18 năm. Nhưng cũng có con
sống được tới ngoài 20 tuổi. Dê cái có tuổi thọ bị giảm đi đáng kể vì sinh đẻ.
Tuổi thọ của dê cái có khi chỉ còn 10 năm. Dê cũng bị những thứ bệnh của những
loài thú có móng như bệnh lở mồm long móng. Dê có thể truyền một số bệnh sang
người thí dụ như bệnh lao.
Có hai người chăn dê
nổi tiếng, một là ông Tô Vũ. Ông này tên thật là Tô Tử Khanh người đất Đỗ Lăng,
là một bề tôi trung thành của Hán Vũ Đế. Ông được vua Hán sai đi sứ sang Hung Nô
để thương thuyết, hy vọng Hung Nô không đánh chiếm giang sơn nhà Hán. Nhưng vì
Tô Vũ có một hành động làm phật lòng vua Hung Nô nên ông bị vua Hung Nô giữ
lại, không cho về nước nữa. Tô Vũ bị vua Hung Nô bỏ vào một hang đá cho chết
đói. Nhờ uống những giọt sương mà Tô Vũ sống. Vua Hung Nô nghe chuyện thì rất
kinh hãi, coi Tô Vũ là một ông thần nên mới sống nổi qua tình cảnh ngặt nghèo
như thế, nhưng vua Hung Nô vẫn không chịu thả Tô Vũ mà bắt Tô Vũ đi chăn dê
ở một nơi xa xôi, hẻo lánh thuộc miền Bắc với lời hứa khi nào những con dê đực
trong bầy đẻ ra dê con thì mới được thả cho về Hán. Vua Hung Nô nói với Hán Vũ
Đế rằng Tô Vũ đã chết nên không về Hán được nữa. Trong cơn tuyệt vọng, Tô Vũ
viết một bức thư cho Hán Vũ Đế và buộc vào chân một con ngỗng trong đàn ngỗng
trời bay về Nam. Vua nhà Hán nhận được thư của Tô Vũ do con ngỗng đem tới liền
đem thư cho vua Hung Nô xem. Vua Hung Nô không chối được đành phải thả Tô Vũ cho
về Hán.
Người chăn dê kia tên
là Long. Không biết người gốc gác ở đâu. Chỉ biết Long đi chăn dê (?), làm mất
(?) dê tức là không còn dê nữa. Đầu đội nón (?), tay cầm một cây gậy (?) trông
người đàn ông tên Long (?) này rất quái đản nhưng ai (?) cũng thích ông (?)
ta.
Dê là một giống vật
giúp rất nhiều cho người. Dê cho người ta thịt. Nhưng thịt dê có người thích có
người không . Người Âu thích thịt cừu. Ít người Âu chuộng thịt dê. Người Ấn
thích thịt dê trong khi ở Trung Đông người ta thích cả hai thứ. Người theo Hồi
giáo cũng thế. Người Việt không thích thịt cừu mà chỉ ưa thịt dê. Thịt dê được
nấu thành nhiều món: lẩu dê, dê tiềm thuốc bắc, tiết canh dê, dê ông thầy… Không
thấy thịt cừu được nấu nhiều món như thế. Sữa dê không quá nhiều chất béo và
cholesterol như sữa bò. Sữa dê không thích hợp cho trẻ con như sữa bò vì ít
chất sắt, sinh tố C, B6 và acid pantothenic rất cần cho trẻ, lại có thể gây suy
thận cho trẻ em. Sữa dê có khi được các phụ nữ dùng để tắm cho đẹp da và bớt
(?) mùi và tính (?) dê. Tại một số nơi trên thế giới, phân dê có thể dùng để đốt
thay cho than củi. Ruột dê và ruột cừu được dùng làm dây đàn đại hồ cầm (contre
bass) trong khi cái archet để kéo vĩ cầm, hồ cầm, trung hồ cầm và đại hồ cầm thì
lại dùng lông đuôi ngựa. Nhưng đem những thứ đàn ấy mà kéo cho trâu nghe thì
hỏng hết. Ruột dê còn được chế thành chỉ để khâu các vết thương hay trong những
cuộc giải phẫu.
Dê và cừu gần nhau
như thế thì dê có …dê cừu không? Và cừu có dê … dê không? Có. Nhưng kết quả ra
sao?
Cọp và sư tử có lạng
quạng với nhau. Ngoài thiên nhiên, hai giống thú này sống ở hai châu lục khác
nhau: cọp ở Á châu trong khi sư tử thì ở Phi châu và vài trăm con ở Ấn Độ. Nhưng
khi cho chúng sống chung như trong các safari park thì chuyện chung chạ cũng
diễn ra để đẻ ra những con tigon (cha cọp tiger và mẹ sư tử lion) hay liger
(cha sư tử lion, mẹ cọp tiger). Ngựa với lừa, với ngựa vằn, cũng có … đụng độ
và cũng có những con hybrid hệt như xe vừa chạy xăng vừa chạy điện. Dê và cừu vì
số nhiễm thể (chromosomes) khác nhau (dê có 60 và cừu có 54) nên không thành
công mấy cũng như voi Á châu và voi Phi châu vậy. Thường kết quả của những giao
phối này không sống được lâu.
Thế dê có dê người
không, và người có dê dê không? Dê thì không dê người nhưng người thì có dê…
dê. Theo một số bài viết đọc được trong internet thì Ayatollah Khomeini, một
giáo sĩ Hồi giáo, người lật đổ chế độ vương quyền ở Iran để thành lập cộng hòa
Hồi giáo Iran trong một cuốn sách có đề cập tới trò chung đụng này. Theo những
bài viết đó thì Ayatollah Khomeini khẳng định rằng người theo đạo Islam có thể
giao phối với lạc đà, dê, cừu, bò … nhưng xong chuyện, thì phải giết những con
thú này ngay. Tuy nhiên luật Sharia của Hồi giáo cấm bán thịt của chúng cho
những người cùng làng xóm nhưng bán cho dân làng khác thì được. Hiện có rất
nhiều tranh cãi về nguồn gốc và sự trung thực của những chi tiết nói là được
ghi trong cuốn sách có tựa đề là Tahrir-al-Vasyleh ( 4th edition,
Darol Elm, Qom, Iran, 1990).
Dê là giống có khả
năng sinh sản cao. Dê đực khoảng 5 tháng là có thể làm cha trong khi dê cái
khoảng trên dưới 7 tháng là có thể sinh con. Thường dê cái đẻ mỗi lần 1 hay 2
con nhưng cũng có những trường hợp sinh 3. Thời kỳ mang thai của dê là 140
ngày. Dê đực trong thời kỳ nổi máu dê có một mùi rất đặc biệt toát ra từ một
tuyến ở gần đuôi. Mùi dê đực rất hôi nhưng lại rất hấp dẫn dê cái. Muốn loại trừ
mùi hôi của dê đực chỉ có một cách là thiến. Dê có thể thiến khi được 7 tháng.
Sau đó dê trở nên thất học vì không còn ông thầy (?) nữa. Một cách khử mùi dê
khác thì dã man hơn. Trước khi giết thịt dê đực, người ta đánh cho nó chạy và
kêu lớn, mồ hôi đầm đìa ra là bớt mùi hôi ngay.
Dê được thờ như một
thứ thần linh ở cổ Ai Cập. Người Ai Cập dùng dê để tế thần ác thay cho người.
Trong thần thoại Hy Lạp, thần Pan có nửa dưới là dê, đầu có sừng và có râu dê.
Ông thần Pan này rất dê hay rượt các phụ nữ trẻ nếu các cô đi lạc đường vào
trong rừng. Có phải vì vậy mà dê mang tiếng là dê không?
Thánh kinh cũng có
nhắc tới dê. Dê cùng với cừu, lừa và bò là những con vật giúp làm ấm cho Chúa
hài đồng trong đêm Giáng Sinh lạnh lẽo.Trong lễ Yum Kippur của người Do Thái,
hai con dê được chọn để tế thần nhưng chỉ một con bị giết. Bằng cách bốc đại một
trong hai cọng rơm, một con được thả cho chạy thoát, mang theo tất cả tội lỗi
của cộng đồng. Từ chuyện này, mới có danh từ scapegoat, con dê tế thần.
Scapegoat sau có nghĩa là người phải gánh chịu mọi tội lỗi thay cho người khác
trong khi chính người ấy không hề phạm phải. Một số người đồng hóa hình ảnh của
quỉ Sa Tăng với dê. Hình ngôi sao lộn ngược được những người thờ Sa Tăng dùng
làm biểu tượng cho Sa Tăng với cặp sừng, hai tai và chòm râu.
Dê là chữ trong tiếng
Việt dùng để tả tính người thích làm ẩu phụ nữ (làm không ẩu thì không phải là
dê). Chữ dê với nghĩa này chỉ có sau thập niên 40 vì nó không xuất hiện trong
cuốn tự điển của các cụ trong hội Khai Trí Tiến Đức. Đây là tiếng miền Nam,
cũng như hai chữ “băm lăm” vậy. Sở dĩ có từ ngữ băm lăm con dê hay dê băm lăm
là vì trong trò chơi đánh đề, hình ảnh con dê được cho đi kèm với con số 35.
Trong văn chương Việt
Nam dê chỉ được nhắc đến trong Lục Súc Tranh Công, tác phẩm viết bằng văn vần
mà tên của tác giả không ai rõ, chỉ biết tác phẩm này ra đời khoảng Lê mạt hay
Nguyễn sơ tức là trong những năm thuộc thế kỷ 18. Lục Súc Tranh Công kể chuyện
sáu con vật tranh nhau kể công, con này chê con kia vô tích sự hay công lao
không bằng mình. Sáu con đó là trâu, ngựa, gà, chó, dê và lợn. Nhờ có chủ đứng
ra hòa giải nên chúng mới sống lại được với nhau. Dê bị ngựa chê “hữu đầu vô vĩ”,
như có hạ nang, sớn sác trông như đứa ăn cướp. Dê lại chê ngựa và gà là không
làm được bao nhiêu công trạng gì trong khi dê tự nhận là “vật tế lễ…để hòng khi
về hạng tư văn /để dành khi tế thánh tế thần … hễ có việc lấy dê làm trước / dê
dâng vào người mới lạy sau…”
Dê cũng rất có ích
trong việc dọn dẹp những bụi cây để ngừa hỏa hoạn như ở nhiều vùng thuộc
California. Dê rất được việc vì chúng ăn bất kể loại thảo mộc nào mọc ở dưới
thấp hay trên cao chúng cũng leo trèo tới được, giá thuê một bầy dê lại rất rẻ.
Ở miền tây nước Mỹ người ta cho thuê những đàn dê để làm công việc phòng hỏa
trong mùa hỏa hoạn.
Dê có ích như thế mà
lại vẫn bị coi thường, khinh bỉ như vài ba thành ngữ trong tiếng Pháp và tiếng
Anh. Người Pháp dùng danh từ bouc (dê đực) để chỉ một người đàn ông thô tục,
một người chồng bị vợ khinh bỉ. Danh từ chèvre, dê cái, cũng không khá hơn bao
nhiêu. Chèvre trong tiếng Pháp còn có nghĩa là một phụ nữ không có nhan sắc như
khi nói Il serait amoureux d’une chèvre coiffée là thằng cha ấy thấy con dê
cái (một mụ đàn bà xí gái) có tí tóc là nó cũng mê mẩn chết luôn. Trong tiếng
Anh, thành ngữ play/ act the goats là làm trò điên khùng. To get the goats là
làm cho ai bực mình, tức giận. To separate the sheep from the goats nghĩa là
chọn lựa người tốt hay vật có giá trị từ những thứ tồi tệ, không có bao nhiêu
giá trị.
Vì muốn nói lên đôi
điều tốt đẹp về dê nên bài viết này được viết ra để nhớ những con dê đã đi
ngang đời của người viết. Cám ơn dê nhiều lắm. Dê muôn năm.
Đời đời nhớ dê.
