Trong một dàn nhạc giao hưởng thì chiếc đàn vĩ cầm (violin) vẫn được gọi là Nữ Hoàng (Queen) và chiếc đàn dương cầm (piano) được gọi là vua (King).
Nói đến đàn dương cầm thì phải nói đến Frederic Chopin bởi vì các sáng tác của Chopin đều liên hệ chặt chẽ với cây đàn dương cầm, đặc biệt nhờ vào sự tăng thêm các phím đàn. Chopin lại là nhạc sĩ rất khéo léo, tìm ra nhiều phương pháp bấm phím mới, dùng hết khả năng của ngón cái hay ngón thứ 5 trên các phím đen, tận dụng cách trượt ngón từ phím đen xuống phím trắng hay dùng kỹ thuật bắt chéo tay. Nhờ kỹ thuật ngón tay của Chopin, các bản đàn rất khó trình diễn trước kia, nay trở nên dễ dàng và do trí tưởng tượng sáng tạo về kỹ thuật, các luyện khúc của Chopin đã làm cho các bài tập tầm thường biến thành các nhạc phẩm mang tính chất trình diễn. Bởi thế Nhạc sĩ Schumann đã gọi Frederic Chopin là "một tinh thần thơ nhạc táo bạo nhất và hãnh diện nhất của thời đại."
Đặc San Lâm Viên mời quý vị đọc bài biên khảo về Chopin của tác giả Phạm Văn Tuấn để biết thêm về người nhạc sĩ tài hoa này, người đã được các nhạc sĩ đương thời xưng tụng là "thi sĩ của cây đàn dương cầm."
1/ Trường phái Cổ Điển và trường phái Lãng Mạn.
Các thời kỳ lịch sử của bộ môn Âm Nhạc được phân biệt bằng các trường phái hay giai đoạn trong đó một đường hướng diễn tả âm thanh đã được thịnh hành. Các nhà nghiên cứu đã dùng các danh từ như "cổ điển" và "lãng mạn" để phân biệt về tác giả, tác phẩm và thời kỳ.
Trong các năm từ 1770 tới 1800 và đôi khi tới tận 1830, nét nhạc của các nhạc sĩ lừng danh như Haydn, Mozart, Beethoven đã mang nhạc vẻ "cổ điển". Danh từ này hàm chứa các ý nghĩa về sự toàn hảo, tiêu chuẩn, dùng làm mẫu mực cho các sáng tác âm nhạc về sau. Việc phân loại cũng đã được căn cứ vào số lượng nhạc âm (musical sound) bị giới hạn, vào cách hòa âm căn bản, do cách sử dụng nhịp điệu (rhythm) và nhạc thức (form) và do cả cách truyền cảm đi từ nhạc sĩ sáng tác qua nhạc sĩ trình diễn tới thính giả.
Các nhạc sĩ sáng tác đã thí nghiệm, làm biến đổi và làm phát triển cách diễn tả âm nhạc từ các nguyên tắc căn bản. Như thế, cách nhận thức về mỹ thuật nói chung và về âm nhạc nói riêng đã thay đổi theo thời gian và trường phái "lãng mạn" dần dần xuất hiện.
Vào đầu thế kỷ 19, tinh thần lãng mạn đã thể hiện qua cách nhận thức về vẻ đẹp của các "khu vườn Anh" (English garden), tại nơi này không còn cách trồng tỉa cân đối, cách xếp đặt công phu nữa. Nhiều người đã bắt đầu đánh giá cao loại phong cảnh tự nhiên, mang vẻ hoang dã, phóng khoáng. Về kiến trúc, đường nét cổ điển với cách đối xứng và phức tạp đã nhường chỗ cho tính bất quy tắc và sự đổi mới về chi tiết. Cách thưởng thức nghệ thuật đã thay đổi từ năm 1764 với sự xuất hiện của lối kiến trúc Gothic mới.
Cách nhận thức mới về nghệ thuật đã làm nẩy sinh ra một thế giới xa xôi với thế giới "quen thuộc và mỗi ngày" và trường phái lãng mạn đã khác biệt với trường phái cổ điển về sự “xa lạ và xa vời” (strangeness and remoteness). Do đó Walter Pater đã định nghĩa trường phái lãng mạn là "sự thêm vào vẻ đẹp chất liệu xa lạ" (the addition of strangeness to beauty).
Một nét vẻ đặc biệt khác của trường phái lãng mạn (romanticism) là tính không giới hạn (boundlessness). Nghệ thuật lãng mạn lùi về quá khứ và hướng cả về tương lai, trải rộng tầm vóc phủ lên thế giới và lan ra vũ trụ. Trong khi các quy tắc cổ điển chú trọng đến tính trật tự, sự cân bằng về kiểm soát và sự hoàn hảo trong các giới hạn được hiểu rõ, thì trường phái lãng mạn lại ca ngợi tính tự do, sự say đắm, các chuyển động để theo đuổi những gì đạt tới được và không bao giờ đạt tới được. Nghệ thuật lãng mạn bị ám ảnh bởi tinh thần mong đợi, ước vọng về một hoàn thành rất xa vời.
Âm nhạc được định nghĩa là một loại ngôn ngữ không phải là lời nói thông thường. Các nhạc cụ vì vậy đã trở nên một phương tiện, một thứ xe chuyên chở tư tưởng và tình cảm.Trong các bộ môn nghệ thuật, Âm Nhạc là thứ dễ diễn tả, dễ bộc lộ nhất. Nhờ âm thanh và nhịp điệu, âm nhạc đã mô tả các cảm xúc, ấn tượng, làm lộ ra những xúc động nội tâm. Âm Nhạc đã dùng thứ ngôn ngữ riêng để nói lên thứ hình ảnh hiện thân của thế giới cũng như các cảm xúc trong cuộc đời của mọi người. Âm nhạc được định nghĩa là một loại ngôn ngữ không phải là lời nói thông thường. Các nhạc cụ vì vậy đã trở nên một phương tiện, một thứ xe chuyên chở tư tưởng và tình cảm.
Các nhạc sĩ lãng mạn đã khéo léo phối hợp âm nhạc với lời nói, thành lời ca, hòa vào tiếng đàn như trong thể nhạc Lied, một loại bài hát đã được sáng tác thành công vào thế kỷ 19 bởi Schubert, Schumann, Brahms và Hugo Wolf, hay trong loại nhạc kịch trường (music drama) của Wagner. Ngoài ra còn có loại nhạc chương trình (program music) phối hợp với thơ, với cách mô tả, cách tường thuật, cách bắt chước các âm thanh thiên nhiên và các âm thanh chuyển động, đã dùng tới các hình ảnh tưởng tượng và được diễn tả ra bằng âm thanh.
Nhạc chương trình của thế kỷ 19 khởi đầu bằng bản "Giao Hưởng Đồng Quê" (Pastoral Symphony) của Beethoven, kéo dài tới giữa thế kỷ với các nhạc sĩ Mendelssohn, Schumann, Berlioz, Liszt rồi với các nhạc sĩ đại diện của cuối thế kỷ là Debussy và Richard Strauss. Các nhạc sĩ của thời đại này đã cố gắng bằng cách dùng âm thanh, liên kết một câu chuyện, một bài thơ, một hoạt cảnh với một bản nhạc lãng mạn.
Thế kỷ 19 cũng gặp sự chuyển tiếp về thính giả và sự bảo trợ âm nhạc. Loại thính giả đồng nhất, thường có văn hóa cao và số lượng hạn hẹp như giới quý tộc, đã được thay thế bằng giới trung lưu đông đảo hơn nhưng không đồng nhất, không có trình độ cao về thưởng thức âm nhạc. Các bảo trợ về âm nhạc của các hầu tước, bá tước, các cung đình cũng bị nhường chỗ cho các hội hòa nhạc (concert societies) và các đại hội âm nhạc (musical festivals).
Nhạc sĩ sáng tác vào thế kỷ 19 đã đứng trước một sân khấu rộng lớn hơn, phải cố gắng làm sao cho nhạc phẩm của mình được nhiều người nghe và hiểu. Sự tương phản về tính phổ thông của thời đại này đối với thời đại trước đã được thể hiện qua các sáng tạo đồ sộ của Meyerbeer, Berlioz, Wagner, Strauss hay Mahler, hay qua các bản nhạc dương cầm ngắn của Schubert, Mendelssohn và Chopin.
Trường phái lãng mạn của thế kỷ 19 còn có một nét đặc thù, đó là sự khác biệt giữa các nhạc sĩ chuyên nghiệp và các nhạc sĩ tài tử. Các nhạc sĩ độc tấu với tài nghệ xuất sắc đã xuất hiện như Paganini về vĩ cầm và Liszt về dương cầm. Đã tăng thêm các tiêu chuẩn chuyên nghiệp khiến cho sang thế kỷ 20, vai trò của nhạc trưởng trở nên rất quan trọng và nhạc trưởng đôi khi còn được gọi là "nhà độc tài của dàn nhạc".
Trường phái cổ điển và trường phái lãng mạn có thể được coi là hai cực của nền nghệ thuật... Cả hai đặc tính trái ngược cổ điển và lãng mạn đã là hai xung lực căn bản của bản chất con người.Trường phái cổ điển và trường phái lãng mạn có thể được coi là hai cực của nền nghệ thuật. Tinh thần cổ điển đi tìm kiếm sự trật tự, sự cân đối, sự trong sáng của đề tài trong khi tinh thần lãng mạn lại đặt nặng sự xa lạ, tính ngạc nhiên và tình cảm ngây ngất (ecstasy), nhìn cuộc đời với tính chủ quan, khác hẳn yếu tố khách quan của tinh thần cổ điển. Chính vì thế nhà triết học người Đức Friedrich Nietzsche trong các bài viết về nghệ thuật, đã so sánh hai tinh thần cổ điển và lãng mạn bằng hình ảnh của Apollo, vị thần Hy Lạp của ánh sáng và đo lường, tương phản với Dionysus, vị thần của lòng đam mê và tính say sưa. Cả hai đặc tính trái ngược cổ điển và lãng mạn đã là hai xung lực căn bản của bản chất con người.
 |
| Franz Liszt |
Trong thế kỷ trước, nhạc sĩ sáng tác cũng là nhạc sĩ trình diễn. Mozart và Beethoven đã trình bày các concerto của chính mình giống như Franz Liszt diễn tấu nhạc phẩm "Tưởng Khúc Hungari" (Hungarian Rhapsodie) hay Niccolo Paganini với các giai điệu vĩ cầm mang âm sắc quái dị. Sau đó, các nhạc sĩ trình diễn tài ba dần dần diễn tấu các nhạc phẩm của nhiều nhạc sĩ sáng tác khác.
Các bậc thầy về các nhạc bản dương cầm của thế kỷ 19 gồm Schubert, Chopin và Liszt, Mendelssohn, Schumann và Brahms… những nhạc sĩ đại tài này đã khai thác các nguồn vô tận của đàn dương cầm và diễn tả một cách xúc tích vẻ lãng mạn và kịch tính của các nhạc phẩm trữ tình.
2/ Thời niên thiếu của Frederic F. Chopin.
Frederic F. Chopin (1810 - 1849) được gọi là "nhà thi sĩ" của cây đàn dương cầm. Nghệ thuật âm nhạc của Chopin là trái tim của thời kỳ âm nhạc lãng mạn và nhờ Chopin, đàn dương cầm đã đạt được thời kỳ vàng son rực rỡ.
 |
| Cha của Chopin ông Nicholas Chopin |
Cậu bé Frederic đã tiếp thu được một nền giáo dục căn bản tốt đẹp và đã được học âm nhạc với nhạc sĩ Joseph Elsner, vị sáng lập và cũng là giám đốc của Nhạc Viện Warsaw mới được thành lập. Năm lên 7 tuổi, Frederic đã sáng tác nhạc và nhạc bản đầu tiên đó đã được trình diễn nơi công cộng. Năm sau, Frederic cũng đã biểu diễn âm nhạc trước công chúng bằng bản Concerto của Adalbert Gyrowetz.
Năm 1826, Frederic Chopin là sinh viên chính thức của Nhạc Viện Warsaw nhờ đó đã học hỏi được căn bản về nhạc lý, hòa âm và đối điểm. Chopin cũng làm quen với các nhạc phẩm của nhiều nhạc sĩ rồi từ đó đã sáng tác ra các biến khúc (variations) từ những ảnh hưởng của nhạc bản Don Giovanni của Wolfgang A. Mozart.
Nhạc phong của Chopin từ lúc đầu đã mang âm vẻ đặc biệt, khiến cho vị giáo sư âm nhạc là ông Elsner không muốn ép buộc môn đệ đi vào khuôn mẫu cổ điển và đã cho phép chàng nhạc sĩ trẻ tuổi này hoàn toàn tự do để phát triển những nét nhạc đặc sắc cá nhân. Chopin là một nhạc sĩ trẻ tuổi tài hoa và cũng sớm đa tình. Trong các năm còn là sinh viên âm nhạc, Chopin đã say đắm cô ca sĩ trẻ trung tên là Constantia Gladkowska, người đã gây nên trong nội tâm của chàng nhạc sĩ "nước mắt và tiếng thở dài", thứ lãng mạn phổ thông của thế kỷ 19. Chính trong hoàn cảnh đam mê này, Chophin vào tuổi 19 đã viết nên phần Adagio của Concerto cung Fa thứ vì nghĩ tới nàng ca sĩ trẻ đẹp đó.
Năm 1828, nhạc sĩ sáng tác kiêm dương cầm thủ tên là Johan Nepomuk Hummel, người thành phố Vienna, đã viếng thăm Warsaw và đã trình diễn các nhạc kịch kiểu Ý (Italian opera). Chopin nhờ thế làm quen được với nền âm nhạc của thế giới Tây phương thời bấy giờ. Sau đó, Frederic Chopin đã tới thăm thành phố Berlin, được nghe các nhạc phẩm của George Frederick Handel và của Felix Mendelssohn rồi lúc trở về Warsaw, lại được nghe Niccolo Paganini trình diễn âm nhạc. Tới lúc này Chopin cảm thấy rất cần phải ra khỏi nước Ba Lan. Cha của chàng xin chính phủ trợ cấp cho việc du học nhưng lời yêu cầu bị khước từ, vì thế Chopin đã tự túc ra đi, tới thành phố Vienna để dàn xếp việc xuất bản một số nhạc phẩm cũng như trình diễn âm nhạc tại vài địa điểm.
Ngày 11-8-1829 tại rạp hát Karntnerthor, Chopin đã biểu diễn âm nhạc trước công chúng rồi lúc trở về Warsaw năm sau, lại ra mắt thính giả bằng nhiều nhạc phẩm có tên là "Tùy hứng khúc" (fantasie) mang nhạc đề quốc gia (national themes) cùng với một loạt các luyện khúc (etudes) đầu tiên. Sau đó, Chopin đã du lịch qua nhiều thành phố như Breslau, Dresden và Prague, tới Vienna rồi vì hoàn cảnh chính trị không ổn định, Chopin đã không sang được nước Ý. Trong khi sống tại Vienna, Chopin đã sáng tác "nhạc khúc sinh động cung Si thứ" (B minor Scherzo) và "nhạc khúc kể chuyện cung Sol thứ" (G minor Ballade). Những tác phẩm này đã bộc lộ nơi Chopin các nét nhạc đặc sắc cá nhân trước khi Chopin gặp Franz Liszt, Vincenzo Bellini và Hector Berlioz. Chopin chịu ảnh hưởng âm nhạc của Hummel và của phong điệu dương cầm (piano style) từ nhà soạn nhạc người Ái Nhĩ Lan John Field, là người đầu tiên đã dùng danh từ "nhạc khúc đêm" (nocturne) cho các bản nhạc ngắn, trữ tình.
 |
| Chopin độc tấu dương cầm cho một gia đình quý tộc Ba Lan Radziwiłłs, 1829 (tranh của Henryk Siemiradzki, 1887) |
Frederic Chopin cũng không phải là một nhạc trưởng hay một giáo sư âm nhạc trong nhiều năm mặc dù do dạy đàn, ông đã kiếm được những món tiền lớn. Trong cả cuộc đời, Frederic Chopin đã trình diễn trước công chúng khoảng 30 lần với những đặc điểm trầm buồn, với sắc nhạc đi từ rất khẽ (pianissimo) tới mạnh vừa (mezzo forte) và rất ít khi dùng sắc nhạc mạnh (forte).
3/ Thời trung niên và cuối đời của Frederic Chopin.
Khi Chopin đang sống tại thành phố Vienna, chàng nhạc sĩ được tin thủ đô Warsaw của Ba Lan đã bị quân đội Nga xâm lăng. Tin đau buồn này tới với Chopin và làm chàng nhạc sĩ cảm xúc và sáng tác ra "Luyện Khúc Cách Mạng" (the Revolutionary Etude).
 |
| George Sand (tranh của Charles Louis Gratia c. 1835) |
Trong thời kỳ sống tại Paris, Chopin đã nhận thấy mình không đủ sức chịu đựng để tranh tài với các nhạc sĩ bậc thầy về diễn tấu (virtuoso) như Franz Liszt và Sigismund Thalberg, vì vậy Chopin đã dồn thời gian vào việc sáng tác âm nhạc. Chàng nhạc sĩ mảnh mai này đã đóng cửa, ở trong nhà nhiều ngày để dạo đàn và viết ra các nhạc phẩm mà công chúng đều khen ngợi.
Mùa đông năm 1838-39, do tình bạn, George Sand đã đưa Chopin đến sống tại đảo Majorca với hy vọng rằng nơi tĩnh dưỡng này sẽ sớm làm phục hồi sức khỏe cho chàng nhạc sĩ yếu đuối. Nhưng thời tiết đã trở nên xấu và sức khỏe của Chopin suy giảm, tuy thế nhạc sĩ thiên tài này đã sáng tác được 24 dạo khúc (preludes) tại Valldemosa khiến cho nơi này về sau trở thành Viện Bảo Tàng Chopin.
Trong các năm trường từ 1839 tới 1846, Chopin đã trải qua các mùa hè tại lâu đài Nohant của nữ văn sĩ, nơi thường quy tụ giới trí thức, tinh hoa của nước Pháp thời đó. Đây cũng là thời kỳ mà Chopin đã sáng tác phong phú nhất trong khi sức khỏe của chàng nhạc sĩ tài hoa này suy giảm dần, và rồi tình yêu đối với George Sand trở thành xung đột, ghen tuông và đố kỵ. Các người con của George Sand đã trở nên một vấn đề. Chopin đứng về phía Solange là người con gái của George Sand, còn phía kia là nữ văn sĩ và người con trai Maurice, họ thường bất đồng ý kiến trong nhiều chuyện tranh cãi. Hai người tình nghệ sĩ đã cách ly nhau. Sự việc này đã khiến cho Chopin mất đi nguồn cảm hứng và năng lực sáng tạo, cảm thấy thất vọng và bị suy sụp tinh thần. Tình cảm giữa Frederic Chopin và George Sand chấm dứt vào năm 1847. Chopin trở về Paris.
 |
| Jane Stirling (tranh của Devéria, c. 1830) |
Frederic Chopin chết vì bệnh lao phổi vào ngày 17-10-1849 tại thành phố Paris. Theo lời yêu cầu của chàng nhạc sĩ lãng mạn này, bản nhạc Cầu Hồn Requiem của Mozart đã được đàn lên trong buổi tang lễ. Đám tang của Frederic Chopin thật là rực rỡ. Các nhà quý tộc, các văn nghệ sĩ lừng danh đã đến viếng thăm quan tài trong đó có cả Meyerbeer, Berlioz và Delacroix nhưng nữ văn sĩ George Sand đã vắng mặt. Frederic Chopin được chôn trong lòng đất Paris cùng với nắm đất của xứ Ba Lan mà chàng nhạc sĩ đã mang theo khi rời khỏi quê hương.
4/ Các tác phẩm chính của Frederic Chopin.
Các tác phẩm của Chopin gồm phần âm nhạc dành cho dương cầm và dàn nhạc, với 2 concerto dương cầm, phần nhạc thính phòng và một số bài hát, nhưng quan trọng nhất là phần nhạc dương cầm gồm 4 bản nhạc khúc kể chuyện (ballades), nhạc khúc tùy hứng cung Fa thứ (Fantasy in F minor, 1841), nhạc khúc ru em (Berceuse, 1844), nhạc khúc đưa đò (Barcarolle, 1846), 3 sônát (sonatas), các dạo khúc, luyện khúc, nhạc khúc đêm, nhạc khúc sinh động, nhạc khúc mazurka, nhạc khúc rondo, hành khúc và biến khúc.
Các sáng tác của Chopin đều liên hệ chặt chẽ với cây đàn dương cầm, đặc biệt nhờ vào sự tăng thêm các phím đàn. Chopin lại là nhạc sĩ rất khéo léo, biết cách dùng bàn đạp (pedal) của đàn dương cầm để có được các cấp độ về sắc nhạc (color) và tiếng vang (sonority) cũng như thí nghiệm nhiều về các cách bấm phím mới (new fingerings), dùng hết khả năng của ngón cái hay ngón thứ 5 trên các phím đen, tận dụng cách trượt ngón từ phím đen xuống phím trắng hay dùng kỹ thuật bắt chéo tay.
Nhờ kỹ thuật ngón tay của Chopin, các bản đàn rất khó trình diễn trước kia, nay trở nên dễ dàng và do trí tưởng tượng sáng tạo về kỹ thuật, các luyện khúc của Chopin đã làm cho các bài tập tầm thường biến thành các nhạc phẩm mang tính chất trình diễn. Chopin còn cải tiến hòa âm với các nét nhạc trữ tình, bay bổng, nhờ đó đã đứng ngang hàng với Liszt và Wagner là hai nhạc sĩ đã nới rộng các quan niệm quy ước về cung điệu (tonality).
Chopin đã dùng kỹ thuật của đàn dương cầm để chuyển âm nhạc thành một nghệ thuật rất nên thơ, một cách diễn tả trữ tình bằng âm thanh. Các người Ba Lan luôn luôn suy tôn Chopin như một nhạc sĩ của đất nước Ba Lan. Miền quê hương này đã được lý tưởng hóa trong trí tưởng tượng của chàng nhạc sĩ lãng mạn với ước vọng về niềm hạnh phúc nơi quê mẹ, với lòng trông đợi hướng về đất tổ của kẻ lưu vong. Các nhạc khúc Ba Lan của Chopin có thể được coi là cách bày tỏ tinh thần quốc gia và là một nhạc thức đặc biệt, tới với nền âm nhạc tây phương bằng tinh thần hiệp sĩ và anh hùng.
Frederic Chopin là một nhạc sĩ lừng danh về các nhạc khúc đêm, nhạc khúc ứng tác và dạo khúc (nocturnes, impromptus & preludes) với cách sử dụng rất tài tình về hòa âm và chuyển cung bán âm (chromatic harmonies & modulations). Các nhân vật danh tiếng như các nhà văn Balzac và Heine, các nhạc sĩ tài danh như Liszt, Berlioz, Mendelssohn và Schumann đều ngưỡng mộ Chopin. Nhạc sĩ Schumann đã gọi Frederic Chopin là "một tinh thần thơ nhạc táo bạo nhất và hãnh diện nhất của thời đại" (the boldest and proudest poetic spirit of the time).
Phạm Văn Tuấn
Tài liệu tham khảo: Wikipedia.org., A History of Western Music by Donald Jay Grout, W.W. Norton, N.Y. 1996; Masterworks by Dr. Kern Holoman, Prentice Hall, N.J. 1998…
https://en.wikipedia.org/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_Chopin
Frederic Chopin
Piano Concerto No. 1 in E minor, Op. II - Romanza - Slovak Symphony Orchestra
