- Nga ở phía Bắc
- Georgia ở phía Tây Bắc
- Armenia ở phía Tây
- Thổ Nhĩ Kỳ ở phía Tây Nam
- Iran ở phía Nam
- Georgia ở phía Tây Bắc
- Armenia ở phía Tây
- Thổ Nhĩ Kỳ ở phía Tây Nam
- Iran ở phía Nam
Diện tích Azerbaijan lối 86,600 km2 (26.24% diện tích nước Việt Nam) với lối 9 triệu dân đa số thuộc chủng tộc Azeri. Chủng tộc này được tìm thấy đông đảo ở Iran. Iran là quốc gia phản đối quốc hiệu Azerbaijan.
Sau khi chế độ Nga hoàng sụp đổ (1917), Azerbaijan trở thành nền Cộng Hòa Dân Chủ thế tục đầu tiên trong thế giới Hồi Giáo ( 1918) trước cả Thổ Nhĩ Kỳ thời Ataturk Kemal. Hiến pháp tách rời tôn giáo ra khỏi quốc gia tức tách rời giáo quyền và thế quyền. Phụ nữ được quyền đầu phiếu. Qui định này còn tiến bộ hơn cả Hoa Kỳ lúc bấy giờ! Nhưng nền Cộng Hòa Azerbaijan sớm bị Lenin bóp nghẹt vì Nga không thể mất vùng dầu hỏa trù phú Baku được. Quân Cộng Sản Nga tấn công Azerbaijan. Quân Azerbaijan phải đương cự anh dũng để bảo vệ nền độc lập nhưng vô vọng sau khi hy sinh 20,000 quân trong cuộc chiến. Năm 1920 Azerbaijan trở thành Cộng Hòa Sô Viết, một bộ phận của Liên Sô. Mãi đến khi Liên Sô sụp đổ Azerbaijan mới được độc lập sau một thời gian bất ổn định chánh trị sau ngày độc lập năm 1992.
Năm 1993, tổng thống Abulfar Elchibey (1938- 2000) bị đại tá Surat Huseyne lật đổ. Nhưng không bao lâu quyền hành rơi vào tay một cựu giám đốc KGB (mật vụ, tình báo) của Cộng Hòa Sô Viết Azerbaijan và là ủy viên Bộ Chánh Trị của đảng Cộng Sản Liên Sô, Heydar Aliyev (1923- 2003). Năm 1995 có một cuộc đảo chánh nhằm vào Heydar Aliyev nhưng thất bại.
Heydar Aliyev có lý lịch Cộng Sản cao cấp. Khi cầm quyền ông cứng rắn và độc tài nhưng ông có đường lối thân Tây Phương. Ông mất ở Cleveland, Ohio, năm 2003 khi đi chữa bịnh. Con ông là Ilham Aliyev sinh năm 1961, đắc cử tổng thống (2003). Azerbaijan theo tổng thống chế. Nhiệm kỳ tổng thống là 05 năm. Đến năm 2013 Ilham Aliyev đắc cử tổng thống nhiệm kỳ III (2003- 2008: nhiệm kỳ I; 2008- 2013: nhiệm kỳ II; 2013- 2018: nhiệm kỳ III). Như vậy, từ năm 1993 đến nay, gia đình Aliyev cầm quyền liên tục ở Azerbaijan.
Azerbaijan là quốc gia giàu dầu hỏa và khoáng sản như vàng, bạc, đồng, antimony, titanium, chromium, manganese, cobalt. Năm 2007 xứ này có gần 5 triệu ha đất canh tác (hectare: 10,000 m2). Ngư nghiệp Azerbaijan rất quan trọng nhờ có Biển Caspian nổi tiếng về cá esturgeon.
Azerbaijan là một cựu Cộng Hòa Sô Viết nằm khuất trong dãy Caucasus và kế cạnh ba đế quốc lớn: đế quốc Ba Tư, đế quốc Thổ Nhĩ Kỳ (Ottoman), đế quốc Nga. Armenia và Azerbaijan là hai quốc gia láng giềng không thân thiện. Từ năm 1988 đến 1994 hai nước có chiến tranh về vấn đề Nagorno- Karabakh. Vùng cao nguyên có nhiều rừng rậm này nằm lơ lững giữa Armenia và Azerbaijan rộng 4,400 km2 trở thành Cộng Hòa Tự Trị Nagorno- Karabakh. Azerbaijan luôn luôn phủ nhận qui chế chánh trị này. Cho đến nay nền Cộng Hòa Tự Trị này cũng không được quốc gia nào trên thế giới công nhận. Chiến tranh Nagorno- Karabakh (1988- 1994) là sự xung đột võ trang giữa Armenia và Azerbaijan.
Azerbaijan hiện nay là quốc gia sản xuất nhiều dầu hỏa trên thế giới. Mỗi ngày nước này sản xuất 1 triệu thùng dầu. Dầu được xuất cảng sang các nước Âu Châu qua đường ống nối liền Azerbaijan- Georgia- Thổ Nhĩ Kỳ. Trong tương lai đường ống dẫn dầu này có thể đến biển Adriatic. Với mức xuất cảng 50 triệu tấn dầu hàng năm Azerbaijan có thể giúp cho các nước Âu Châu không phải lệ thuộc vào dầu khí của Nga. Khác với Putin của Nga, Hugo Chavez của Venezuela, Khamenei của Iran, Aliyev không dùng dầu khí làm công cụ chánh trị. Azerbaijan dùng nó để có nhiều ngoại tệ xây dựng quốc gia và nâng cao đời sống dân chúng.
Từ thời tổng thống Heydar Aliyev, Azerbaijan cho các công ty Anh, Hoa Kỳ như BP, Conoco, Exxon Mobil khai thác dầu khí với kỹ thuật tân tiến và hiệu quả hơn kỹ thuật khai thác dầu khí của Nga. Tổng thống Aliyev hướng về các nước Tây Phương (Âu Châu và Hoa Kỳ) và có vẻ chán ngán Nga ở phía Bắc và Iran đồng chủng (vì có nhiều người gốc Azeri ở Iran) và đồng đạo Hồi phái Shiite ở phía Nam.
Azerbaijan theo Hồi Giáo phái Shiite như Iran nhưng nước này tách rời tôn giáo ra khỏi quốc gia. Phụ nữ ở Azebaijan đã được công nhận bình đẳng với nam giới và có quyền bầu cử từ năm 1918. Phụ nữ Hoa Kỳ có quyền đầu phiếu theo hiến định vào năm 1920. Phụ nữ Hồi Giáo Azerbaijan ra đường không bắt buộc phải bịt mặt hay đội khăn. Chánh quyền Azerbaijan từ năm 1992 về sau là chánh quyền thế tục. Chánh phủ Baku và Cộng Hòa Hồi Giáo Iran là hai nước láng giềng Hồi Giáo Shiite luôn luôn có mối quan hệ thù nghịch.
Iran thân Nga.
Azerbaijan dè dặt với Nga mặc dù trước kia đó là một Cộng Hòa Sô Viết và Heydar Aliyev từng làm giám đốc KGB của Azerbaijan và ủy viên Bộ Chánh trị (Politburo) của đảng Cộng Sản Liên Sô.
Iran chống Hoa Kỳ và Liên Âu và Do Thái kịch liệt. Tổng thống Iran là Ahmadinejad nhiều lần đe dọa xóa Do Thái khỏi bản đồ Trung Đông. Ông cho rằng chuyện Holocaust là chuyện huyễn hoặc, hoang đường.
Aliyev cha lẫn con đều không theo đường lối bài Do Thái của đa số các quốc gia trong thế giới Hồi Giáo. Cả hai theo đường lối của Thổ Nhĩ Kỳ về vấn đề Do Thái và các nước dân chủ Tây Phương.
Azerbaijan gia nhập vào Minh Ước Lực Lượng Võ trang Qui Ước Âu Châu và hợp tác chặt chẽ với NATO. Ủy Ban Thế Vận Âu Châu chọn Azerbaijan làm quốc gia tổ chức Âu Châu Vận Hội năm 2015. Azerbaijan thân Do Thái nên luôn luôn dè dặt với Iran. Giữa Iran và Azerbaijan nước nào sẽ ảnh hưởng đến nước nào về ý niệm tôn giáo và quốc gia?
Iran muốn Azerbaijan thành một Cộng Hòa Hồi Giáo.
Azerbaijan muốn Iran thế tục hóa chánh trị. Chánh phủ Baku (Baku: thủ đô Azerbaijan) bán dầu cho Do Thái đổi lấy võ khí do Do Thái sản xuất. Azerbaijan và Thổ Nhĩ Kỳ là hai quốc gia Hồi Giáo có đường lối khoan hòa đối với Do Thái. Thủ đô Baku có nhiều giáo đường Thiên Chúa Giáo và Do Thái Giáo mới xây. Đại sứ Do Thái ở Baku được xem là người có nhiệm vụ phức tạp và nguy hiểm từng được cơ quan an ninh Azerbaijan bảo vệ trước sự đe dọa của Iran. Azerbaijan thân thiện với Do Thái đến nỗi có dư luận cho rằng nước này cho Do Thái mượn đường bay để oanh tạc các lò nguyên tử Iran!
Heydar Aliyev và con là Ilham Aliyev lèo lái xứ Azerbaijan từ tình trạng nô dịch nghèo đói dưới chế độ Cộng Sản Liên Sô đến với sự phồn vinh do kinh tế tư bản của Hoa Kỳ và các nước Liên Âu mang lại. Hugo Chavez của Venezuela, Ahmadinejad của Iran dùng sự dồi dào dầu hỏa để đưa dân tộc Venezuela và Iran vào nghèo khó. Họ chỉ được ‘danh dự’ nghe tổng thống họ chửi bới tổng thống Hoa Kỳ tại diễn đàn LHQ, lên án Liên Âu và Do Thái. Họ mua ‘danh dự’ ảo ấy bằng sự nghèo khó và chế độ độc tài, bất công và áp bức. Tổng thống Chavez phải tôn Fidel Castro làm sự phụ và tập tễnh đưa xứ Venezuela giàu dầu hỏa vào con đường mà chính dân chúng Nga đã chán ghét và từ bỏ. Azerbaijan tiến dần đến sự phồn vinh tương đối. Hàng năm nước này thu được 35 tỷ Mỹ Kim nhờ xuất cảng dầu hỏa. Mỗi ngày họ sản xuất 1 triệu thùng dầu so với 11 triệu thùng của Saudi Arabia, quốc gia sản xuất nhiều dầu hỏa thế giới. Azerbaijan có số trữ lượng dầu hỏa rất lớn không kém Kuwait nhưng lợi tức tính theo đầu người của Azerbaijan chưa đến 10,000 Mỹ Kim/ năm.
Azerbaijan là một trong những quốc gia lên án vụ khủng bố ngày 11-09-2001 ở Hoa Kỳ và đưa quân sang Afghanistan chống khủng bố.
Azerbaijan học hỏi nhiều kinh nghiệm phát triển và điều hành kinh tế, khoa học kỹ thuật của Hoa Kỳ, Liên Âu. Azerbaijan nhờ Trung Tâm Không Gian Pháp ở Kourou, Guiana (Nam Mỹ), phóng vệ tinh AZerspace 1 hay AzerSat 1 vào không gian ngày 07-02-2013. Vệ tinh này trị giá 120 triệu Mỹ Kim. Năm 2005 Azerbaijan thành lập Bộ Kỹ Nghệ Quân Sự và Trung Tâm Võ trang và Khoa học Quân Sự. Kỹ nghệ quốc phòng Azerbaijan sản xuất súng ống, trọng pháo, thiết giáp, xe tăng mẫu T-54 của Liên Sô trước kia, phi cơ không người lái, chiến đấu cơ, trực thăng. Đó là những cố gắng lớn lao của nước này trong công cụộc vệ quốc. Về mặt địa lý chánh trị và chiến lược Azerbaijan bị Nga và Iran, hai quốc gia to lớn, đông dân từng cướp mất tự do và độc lập của Azerbaijan, bao quanh. Armenia là một quốc gia láng giềng bất thân thiện với Azerbaijan. Tình trạng Nagorno- Karabakh còn lơ lững. Nó trở thành ung thư chánh trị của Azerbaijan giống như Ossetia và Abkhazia đối với Georgia vậy (2008).
Sự quyết định nghiêng theo Tây Phương của Azerbaijan là một quyết định can đảm, dứt khoát và có tính sinh tử. Putin có suy tính khác với Lenin và Stalin cũng như các Nga hoàng trước đó về nguồn dầu hỏa phong phú vùng Biển Caspian này không? Chắc chắn suy tính của Putin không khác gi các tiền nhân của ông dưới thời Nga hoang hay thời Sô Viết. Đó là điều Azerbaijan lo ngại thường xuyên khi Nga không ngừng gây rối cho các cựu Cộng Hòa Sô Viết như Moldava, Georgia, Ukraine...trong giấc mơ bành trướng lãnh thổ để gây dựng lại đế quốc Sô Viết.
Nếu Azerbaijan bị Iran tấn công thì có thể có sự can thiệp của các nước Tây Phương kể cả Nga.
Nhưng nếu cường lân phía bắc là Nga gây hấn và tấn công thì các nước Tây Phương sẽ xử trí ra sao?
Hoa Kỳ khen ngợi kết quả cuộc bầu cử tổng thống Hassan Rouhani ở Iran năm 2013 nhưng không có một lời khen kết quả cuộc bầu cử ở Azerbaijan cùng năm này. Tổng thống Ilham Aliyev bị dư luận lên án tham nhũng, độc tài, đàn áp đối lập, đàn áp ký giả, bỏ tù những người giám sát bầu cử. Năm 2003 ông Aliyev đắc cử với 76.84% phiếu bầu; năm 2008: 87% và năm 2013: 85% phiếu bầu mặc dù ông không vận động bầu cử chi cả!
Năm Bầu cử Tỷ Lệ Phiếu bầu
2003 76. 84%
2008 87%
2013 85%
2003 76. 84%
2008 87%
2013 85%
Tỷ lệ thắng cử trên chỉ được tìm thấy ở những xứ Cộng Sản và độc tài mà thôi.
Về tài sản tổng thống Ilham Aliyev dư luận báo chí cho rằng ông có 500 triệu Mỹ Kim. Hai người con gái của ông có sản nghiệp ở Dubai, Paris, London lối 50 triệu Anh Kim. Một người con trai 11 tuổi của ông làm chủ 09 lâu đài trị giá 45 triệu Mỹ Kim tương đương với tiền lương làm việc của một công dân Azerbaijan trung bình trong xã hội hàng chục thế kỷ liền!
Về tài sản tổng thống Ilham Aliyev dư luận báo chí cho rằng ông có 500 triệu Mỹ Kim. Hai người con gái của ông có sản nghiệp ở Dubai, Paris, London lối 50 triệu Anh Kim. Một người con trai 11 tuổi của ông làm chủ 09 lâu đài trị giá 45 triệu Mỹ Kim tương đương với tiền lương làm việc của một công dân Azerbaijan trung bình trong xã hội hàng chục thế kỷ liền!
Những chi tiết trên tạm xem như là một phần của câu trả lời của Hoa Kỳ trong tình huống xấu ghi trên nếu xảy ra cho Azerbaijan trước sự thèm thuồng và đe dọa của cường lân phương bắc. Dầu hỏa và đường lối thân Tây Phương và không thù nghịch Do Thái có thể là những yếu tố hữu ích cho nền độc lập của Azerbaijan trước sự đe dọa và thèm thuồng của Nga chăng?
Quyết định hướng theo Tây Phương để mang lại phồn vinh cho đất nước là điều đúng dù là nguy hiểm vì trái ngược với ý muốn của hai cường lân: Nga và Iran. Nhưng, nếu dùng sự phồn vinh để làm giàu cho cá nhân, cho gia đình người lãnh đạo và vĩnh cửu quyền hành của ông ta thì người lãnh đạo đánh mất niềm tin và sự ủng hộ của quần chúng. Đó là nguy cơ của một nước nhỏ trước tham vọng và sự đe dọa của các nước lớn bao quanh (Nga ở phía bắc và Iran ở phía nam). Một nước nhỏ, ít dân nhưng đoàn kết chặt chẽ vẫn bẻ gãy ý đồ xâm lăng của một nước lớn dễ dàng. Trong trường hợp ngược lại hậu quả sẽ tang thương khó lường.
Không ai thương mình bằng chính mình.
Kẻ gây họa cho người khác với ý đồ xấu lúc nào cũng tích cực trong khi kẻ giúp đỡ và cứu người lúc nào cũng thư thả và tiêu cực. Trị quốc mà làm mất đoàn kết dân tộc là dấu hiệu bất lành cho việc vệ quốc và bảo tồn độc lập và chủ quyền.
Phạm Đình Lân, F.A.B.I.
Phạm Đình Lân, F.A.B.I.
