Tin VIỆT-NAM: "Tám Nẻo Đường Thành"

Thursday, 1 February 2018

"Tám Nẻo Đường Thành" - Cao-Đắc Tuấn

Cao-Đắc Tuấn (Danlambao) - Tóm lược: Bài hát "Tám Nẻo Đường Thành" do nhạc sĩ Hoài Linh viết vào năm 1968 là nhân chứng lịch sử cho cuộc tống công kích do cộng sản Bắc Việt và Việt cộng tổ chức vào Tết Mậu Thân tại Sài Gòn năm 1968. Qua lối diễn tả sống động và kỹ thuật viết tài tình, Hoài Linh mô tả trung thực nỗi đau thương của người dân vô tội trong cảnh binh lửa, tính chất tàn bạo của cộng sản, và bản chất hiền hòa nhân bản của người miền Nam.

Bài hát "Tám Nẻo Đường Thành" ra đời năm 1968, nói về cuộc tổng công kích Tết Mậu Thân năm 1968 tại Sài Gòn. Tác giả của bài hát là nhạc sĩ Hoài Linh. Tuy nhiên, trên vài trang mạng, có sai lầm quy gán tác giả là nhạc sĩ Trầm Tử Thiêng. Không rõ tại sao có sự sai lầm này, nhưng tờ nhạc nguyên gốc ghi rõ tác giả là Hoài Linh (Xem, thí dụ như, Nhạc Việt trước 75).

Trong một bài trước đây, tôi trình bày vắn tắt tiểu sử tác giả Hoài Linh (Cao-Đắc 2014a). nên sẽ không lập lại trong bài này. Ngoài ra, như trong các bài viết về âm nhạc trước, tôi sẽ chú trọng thảo luận chi tiết về các khía cạnh văn chương của lời nhạc.

Ca khúc "Tám Nẻo Đường Thành" không phải là ca khúc thịnh hành trong âm nhạc miền Nam trước 1975. Thực ra, ít người biết đến bài này. Bài hát là lời kể chuyện về cảnh tang tóc, nỗi đau thương của người dân, và tính chất tàn bạo của cộng sản. Lời kể có giai điệu đều đều, chậm chạp và buồn bã, và tuy có chút trầm bổng, âm tiết có thể không có tác dụng mạnh trên khán giả khi mới nghe. (Tôi dùng khán giả để chỉ người nghe, người đọc, và người xem.) Để có thể thưởng thức bài hát, khán giả phải nghe đi nghe lại nhiều lần, và để ý kỹ lời nhạc. Trong những bài hát về chiến tranh và nhất là về Tết Mậu Thân, "Tám Nẻo Đường Thành" được coi là một trong những bài hát hay nhất và có giá trị lịch sử cao.

Nguyên văn lời bài hát như sau.

Bé thơ ơi! Bé thơ ơi! Nín đi đừng khóc.

Xót xa nhiều trào thêm nước mắt

Chiến tranh nào mà không tan nát

Khói lên cao trắng tay mau dân nghèo lơ láo.

Mẹ bồng con giờ về đâu

Nhìn vành tang, con quấn ngang đầu!

Xác ai đây chết hôm qua đến nay còn thấy

Vắt cơm gầy nằm trong gói giấy

Dưới chân tường nhà ai đang cháy.

Ðốt đêm đen, trái châu treo thay đèn lấp lánh

Cầu chữ Y, lộ Hàng Xanh

Lửa bạo thiêu tám nẻo đường thành

Ðầu Xuân súng nổ reo rắc tóc tang

Giờ đây nhúm lửa thiêu đốt phố phường

Súng nào giết trẻ đêm đen

Súng nào banh xác mẹ hiền

Một lần đêm vài tan biến mộ dầy thêm.

Khóc quê hương suốt hai mươi năm ngoài lửa khói

cũng do một bàn tay anh mãi,

nếu xa lạ thì không ai nói.

Ðếm đi anh, đếm đi anh

Bao hồn oan đó

Mồ chẳng xinh, cỏ chẳng xanh

Người nghìn sau nhắc chuyện đường thành.

Như đa số các bài hát khác, lời nhạc thường bị sửa đổi, vô tình hay cố ý, và nhiều khi làm giảm ý nghĩa của bài hát. Vài thí dụ: "trắng tay mau" thành "nắm tay nhau"; "Ðốt đêm đen" thành "Ðón đêm đen"; "Súng nào" thành "Xuân nào."

A. Bối cảnh lịch sử Tết Mậu Thân và ý nghĩa nhan đề "Tám Nẻo Đường Thành"

Như các thể loại văn chương khác, âm nhạc có nhiều tác dụng trên nhiều khía cạnh, ngoài mục tiêu giải trí, như xã hội, văn hóa, và lịch sử. Một trong những tác dụng quan trọng là sự ghi nhận trung thực những biến cố hoặc sự kiện lịch sử. Nhiều bài hát kể lể những câu chuyện đương thời hoặc những nhân vật có thật, và đóng vai trò nhân chứng cho lịch sử. Ca khúc "Tám Nẻo Đường Thành" là một thí dụ cho những bài hát chứng nhân lịch sử này. Bài hát nói về cảnh thê lương và nỗi đau thương của người dân miền Nam trong cuộc tổng công kích của cộng sản vào Tết Mậu Thân năm 1968. Để có sự đánh giá thích đáng về bài hát, ta nên tìm hiểu rõ cái bối cảnh lịch sử của bài hát và ý nghĩa của nhan đề.

Cuộc Tổng công kích Tết Mậu Thân cho thấy tính chất tàn bạo của VC qua vi phạm thỏa ước ngừng bắn và dẫn đến thảm bại cho cộng sản

Vào ngày 17 tháng 11 năm 1967, Mặt trận giải phóng tuyên bố họ sẽ tiến hành cuộc ngừng bắn trong dịp lễ sắp tới: ba ngày cho Giáng Sinh; ba ngày cho Tết tây; và bảy ngày cho Tết ta, từ 27 tháng 12, 1967 cho tới 3 tháng 2, 1968 (Ford 1995, 101; Oberdorfer 2001, 70). Tuy hai phe không ký một thỏa hiệp ngừng bắn nào trên giấy tờ, những tuyên bố trên đài phát thanh được coi là thỏa ước ngừng bắn chính thức, và đã được thi hành nhiều lần trước đó. Theo nguyên tắc quốc tế, ngưng bắn có thể được tuyên bố chính thức bằng hiệp định, nhưng cũng đã từng coi là sự hiểu biết không chính thức giữa hai phe đối nghịch (Wikipedia 2014b).

Thực ra, cộng sản Bắc Việt và Việt Cộng (VC) không những không có ý định ngừng bắn mà lại còn âm mưu một cuộc tổng công kích trên toàn lãnh thổ miền Nam. Hăm hở tưởng rằng họ có thể bắt chước chiến thuật của Quang Trung Nguyễn Huệ cho lính ăn Tết trước khi đại phá giặc Thanh năm 1789, chính quyền Bắc Việt cho dân ăn Tết sớm một ngày vào ngày 29 tháng 1, lấy cớ là mặt trăng, mặt trời và trái đất ở vị trí khác thường năm đó và ăn mừng một ngày sớm hơn thì may mắn hơn (Oberdorfer 2001, 73-74). Nhưng quả là thiên bất dung gian, ý định lập lại chiến công hiển hách của Quang Trung lại tạo ra thất bại nặng nề. Vì thay đổi ngày Tết vào phút chót, có những lẫn lộn trong các thành phần tham gia cuộc tổng công kích. Cuộc tấn công không được đồng bộ cùng lúc, và phối hợp bị trễ nãi một ngày, khiến cho các đơn vị tấn công bị tiêu diệt dễ dàng. Tuy nhiên, vì Hoa Kỳ và chính phủ miền Nam không nghĩ là cộng sản Bắc Việt vi phạm thỏa ước ngừng bắn, phần lớn binh sĩ được cho nghỉ phép về ăn Tết với gia đình. Do đó, quân cộng sản vẫn có được yếu tố bất ngờ do sự vi phạm thỏa ước ngừng bắn và chiếm đóng thành công trong những giờ đầu tiên tại nhiều vị trí.

Vào sáng sớm ngày 31 tháng 1 năm 1968 (tức mùng 2 Tết trong miền Nam và mùng 3 Tết trong miền Bắc), khoảng 80,000 quân chính quy Bắc Việt và Việt cộng tấn công hơn 100 thành phố trên khắp miền Nam Việt Nam (Berman 1996, 21). Hoa Kỳ và QLVNCH phản ứng kịp thời và đẩy lui các cuộc tấn công trong những giờ đầu tiên. Huế và Sài Gòn chứng kiến cảnh đánh nhau đẫm máu nhất. Vào đầu tháng 3, 1968, mọi cuộc tấn công trên toàn lãnh thổ miền Nam coi như bị dẹp tan.

Kết quả của cuộc tổng công kích Tết Mậu Thân là thảm bại cho cộng sản. Không những dân không hưởng ứng cộng sản, mà dân còn bỏ chạy thoát cộng sản để về phía VNCH (Willbanks, 81). Thương vong của hai phe như sau: cộng sản: ít nhất là 40.000 chết; Hoa Kỳ: khoảng 1.100 chết; VNCH: khoảng 2.300 chết (Willbanks 2006, 81-82; Currey 1996, 84). Với số thương vong thảm não như vậy, ngay chính phe cộng sản công nhận Tết Mậu Thân là một thất bại quân sự nặng nề (Willbanks 2006, 81).

"Tám Nẻo Đường Thành" nói về cuộc chiến tại Sài Gòn. "Kế hoạch tấn công Sài Gòn cần 35 tiểu đoàn đánh vào sáu mục tiêu chính trong thủ đô. Các mục tiêu này gồm có bộ Tổng Tham Mưu; dinh Độc Lập là văn phòng Tổng thống Thiệu; tòa đại sứ Mỹ; phi trường Tân Sơn Nhất; bộ tư lệnh Hải quân, và đài phát thanh quốc gia" (Willbanks 2007, 32). Cuộc tấn công bắt đầu vào sáng sớm ngày 31 tháng 1 từ mọi hướng, nhắm vào trung tâm đô thị. Quân VC được hướng dẫn bởi tiểu đoàn đặc công Sài Gòn C-10 gồm 250 người quen thuộc với đường xá Sài Gòn, với kế hoạch chiếm giữ các vị trí mục tiêu trong 48 tiếng đồng hồ để chờ quân tăng viện đến. Trên thực tế, như trình bày ở trên, bộ Chính Trị ra lệnh tấn công sớm hơn ngày dự tính theo ngày âm lịch chỉnh sửa, khiến cho mọi nơi không tấn công đồng loạt. Vì vậy, nhiều đơn vị VC chiếm vị trí ban đầu nhưng không có tăng viện nên bị tiêu diệt dễ dàng (Ngô 1996, 103).

Một trong những hành động tàn bạo của VC trong Tết Mậu Thân là ám sát. "Ám sát là thành phần chủ chốt của kế hoạch VC để làm tê liệt chính quyền và phá rối phản ứng chính quyền trong Tết" (Robbins 2010, 148). "Các toán ám sát đến nhà các viên chức, sĩ quan, và những người khác đã bị ghi sổ, rồi giết họ và, nếu có thể, gia đình họ" (sđd.) Có những toán VC tản mát trong thành phố và đi lùng những người trên danh sách đen, thường là sĩ quan hoặc binh sĩ QLVNCH và cảnh sát quốc gia, nhân viên dân sự hoặc những người dính líu với chính quyền Sài Gòn. Toán VC tới tận từng nhà, soát thẻ căn cước, bắn lính đi phép ngay tại chỗ (Willbanks 2006, 36). Dù có nhiều vụ ám sát không thành công, với chỉ thị ám sát dã man, bất kẻ phụ nữ trẻ em, lính VC có sẵn cái khái niệm coi thường sinh mạng người dân và sẵn sàng hy sinh dân cho mục tiêu họ. Câu chuyện về Bẩy Lốp trình bày dưới đây cho thấy bản chất dã man của VC. Ngoài ra, như đã được biết rộng rãi, vụ thảm sát tại Huế là bằng chứng cụ thể không chối cãi được về sự tàn bạo của VC.

Những trận đụng độ lớn ở Sải gòn gồm có vùng Chợ Lớn, trường đua Phú Thọ. Lực lượng hai bên tại Sài Gòn như sau:

Cộng Sản: Khoảng 11-15 tiểu đoàn thuộc công trường (sư đoàn) 7 và 9, và các tiểu đoàn địa phương và các toán đặc công.

QLVNCH: Khoảng 10 tiểu đoàn: gồm các đơn vị Nhảy dù, Thủy quân lục chiến (TQLC), Biệt động quân (BĐQ), và Cảnh sát quốc gia.

QLVNCH bị thất lợi vì không thể dùng hỏa lực mạnh mẽ trong những giờ đầu tiên vì VC len lỏi vào khu dân chúng và kềm chế dân. Ngoài ra, lính VNCH phải bảo vệ dân tị nạn và nhà cửa tài sản dân chúng. Lính VNCH nỗ lực kêu gọi dân chạy ra khỏi vùng lửa đạn. Chỉ đến khi dân di tản ra hết khỏi vùng đánh nhau, QLVNCH mới có dịp tung toàn bộ hỏa lực tấn công VC. Các trận đánh tạo nhiều khó khăn cho QLVNCH vì VC trà trộn trong dân chúng và nhiều khi dùng dân làm bia đỡ đạn. Lính VNCH phải tranh giành từng khu phố, truy đuổi VC qua từng căn nhà.

Để tấn công vào các mục tiêu chính, trong giờ phút đầu tiên, VC tiến chiếm các vị trí dẫn vào Sài Gòn. Trong các vị trí này, hai vị trí đặc biệt là cầu chữ Y và Hàng Xanh, được nhắc tới trong bài hát. Trong những giờ đầu tiên, tiểu đoàn 30 Biệt Động Quân đụng độ với tiểu đoàn 3 Dĩ An cộng sản tại Hàng Xanh, gần xa lộ Biên Hòa. Suốt đêm 30 tháng 1, 1968, hai bên đánh nhau kịch liệt dưới ánh sáng hỏa châu rực sáng (Phạm 2012). Tại cầu chữ Y, cũng vào đêm 30 tháng 1, 1968, VC tấn công chi cảnh sát Nguyễn Văn Liêng ở quận 8. Rồi bắt đầu từ rạng sáng hôm sau, VC nổ súng đánh chiếm cầu chữ Y để vào sâu Sài Gòn (Nguyễn Ðạt 2012).

Hình 1 cho thấy các cánh tấn công của Việt Cộng vào Sài Gòn (Willbanks 2006, xix). Các cánh này bao quanh Sài Gòn từ mọi phương hướng trên khắp nẻo phố phường. Khi cuộc chiến gia tăng, lính VC di chuyển vị trí và tản mát khắp nơi, nhưng các trận đụng độ lớn xảy ra ở Hàng Xanh, vùng Chợ Lớn, và trường đua Phú Thọ.

Cuộc tấn công vào Sài Gòn xảy ra hầu hết tại khắp nơi quanh Sài Gòn, từ phi trường Tân Sơn Nhấ́t, trường đua Phú Thọ, Hàng Xanh, cầu chữ Y, khu Chợ Lớn. Dân chúng bồng bế chạy tán loạn. Súng đạn vang rền khắp nơi. Lửa cháy tại các khu nhà đông đúc, trên khắp tám nẻo đường thành.

Nhóm chữ "Tám Nẻo Đường Thành" đặc biệt chỉ dành cho Sài Gòn:

Nghĩa ̣đen của "tám nẻo đường thành" là tám ngõ đường xá. Mới thoạt nghe, ít ai để ý cái ý nghĩa của nhóm chữ đó và cho là nó chỉ về đường xá phố phường trong thành phố. Đúng vậy, nhóm chữ chỉ đường xá phố phường. Nhưng câu hỏi là tại sao "tám"? Con số 8 đó có từ đâu ra? Câu hỏi kế tiếp là đường xá phố phường đó có đặc biệt chỉ Sài Gòn, hay bất cứ thành phố nào?

Về con số 8, có thể con số đó chỉ là một con số đặt ra để nói đến số lượng chằng chịt của khu phố hoặc chỉ sự bao quanh Sài Gòn từ tám hướng, và không có gì đặc biệt với nó hết. Người miền Nam thường dùng số tám, có thể vì ảnh hưởng Tàu cho rằng số 8 là số hên. Con số cũng thường được dùng trong các câu thông thường như "bỏ đi tám." Tám cũng có thể coi là tên thông thường trong gia đỉnh người miền Nam đông con. Ta thấy cộng sản chế ra tên Lê Văn Tám cho liệt sĩ tưởng tượng của họ với lý do Tám là tên thông dụng trong miền Nam.

Tuy nhiên, nếu "tám nẻo đường thành" chỉ có nghĩa là đường xá bất kỳ thành phố nào thì cũng lạ là tác giả Hoài Linh dùng nó để đặt tên cho bài hát nói về Sài Gòn. Bài hát có những địa danh đặc biệt cho Sài Gòn như cầu chữ Y, Hàng Xanh. Do đó, nhan đề bài hát cũng phải có gì đặc biệt cho Sài Gòn. Không ai dùng một nhóm chữ tổng quát cho nhan đề một bài hát rõ rệt cho một địa danh.

Theo tôi nghĩ, "tám nẻo đường thành" là nhóm chữ đặc biệt dành cho phố xá Sài gòn mà thôi, giống như "36 phố phường" chỉ đặc biệt dành cho Hà Nội. Ngoài ra, tôi nghĩ là chữ "thành" trong "tám nẻo đường thành" không có ý chỉ "thành phố" (city) mà là "thành trì/ lũy" (citadel/ fort/ fortress). Đó là vì sự hiện hữu của thành Bát Quái tại Sài Gòn trong khoảng thời gian 1790-1835.

Địa danh trong miền Nam vào khoảng thế kỷ 17-18 rất là hỗn độn vì quy chế hành chánh chưa được tổ chức quy củ. Một phần lý do là trong giai đoạn đó, triều đại nhà Nguyễn (chúa Nguyễn) khai phá miền Nam, xáp nhập nhiều vùng và cho di dân vào cư trú. Các địa danh như Đồng Nai, Gia Định thường bị lẫn lộn.

Sài Gòn có nhiều tên trong lịch sử. Trong thế kỷ 18-19, Sài Gòn là địa danh cho vùng Chợ Lớn bây giờ, trong khi Bến Nghé là địa danh cho vùng Sài Gòn bây giờ (Sơn 2006, 250, 446). Năm 1790, trong cuộc chiến với triều ̣đình Tây Sơn, Nguyễn Ánh chiếm được vùng Gia Định (không phải là chỉ là Gia Định trong thế kỷ thứ 20 mà là vùng bắc của miền Nam bấy giờ). Nguyễn Ánh chọn Sài Gòn là kinh đô, và cho xây Gia Định Kinh, còn gọi là Thành Bát Quái, hoặc Quy Thành (từ Long, Lân, Quy, Phụng), vì có tám mặt hướng ra tám phía (Sơn 2006, 71, 244-245; Wikipedia 2013). Thành Bát Quái sau đó bị phá năm 1835 sau cuộc nổi loạn thất bại của Lê Văn Khôi, con nuôi của Lê Văn Duyệt. Thành Bát Quái được thay bằng Phụng Thành (Phụng đi sau Quy), nhỏ hơn và có bốn mặt. Phụng Thành sau đó bị phá hủy bởi Pháp vào năm 1859 (Wikipedia 2014a). Trong khoảng thời gian thành Bát Quái hiện hữu từ năm 1790 đến năm 1835, Sài Gòn phát triển mau lẹ, dân cư đông đảo, và đường xá, chợ búa được mở mang. Vì vậy, câu "tám nẻo đường thành" có thể chỉ đường xá qua lại tám cửa thành của thành Bát Quái, là trọng tâm sinh hoạt ở Sài Gòn. Nhóm chữ "tám nẻo đường thành" do đó có thể được dân miền Nam dùng để chỉ phố xá Sài Gòn từ đầu thế kỷ 19, và lối dùng đó được duy trì cho đến nay.

B. Bài hát ghi nhận những hình ảnh bi thương và khốc liệt tại Sài Gòn và biểu hiện bản chất nhân bản của dân miền Nam đối với kẻ thù

Bài hát kể lể những tàn phá, tang tóc, và đau thương xảy ra trong trận chiến vào dịp Tết Mậu Thân năm 1968. Lời ca mô tả cảnh tại Sài Gòn, nhưng ta có thể hiểu những cảnh tương tự xảy ra ở các nơi khác, và có thể còn tệ hại hơn, như ở Huế. Lời nhạc và giai điệu mang nỗi niềm tha thiết, buồn bã, gây cảm xúc cho khán giả, nhất là với những người có kinh nghiệm bản thân về Tết Mậu Thân. Với các khán giả không trải qua cuộc chiến tranh hoặc không có những kinh nghiệm đau thương buồn thảm về cuộc chiến, bài hát có thể không gây được nhiều xúc động. Nhưng ít nhất bài hát cho khán giả hiểu được cảnh tang tóc, nỗi niềm người dân miền Nam trong cuộc chiến và biết được sự tàn bạo của cộng sản.

Mở đầu bài hát, Hoài Linh mô tả cảnh khốc liệt của cuộc chiến bằng tiếng khóc em bé, sợ hãi vì bom đạn ("Bé thơ ơi! Bé thơ ơi! Nín đi đừng khóc.") Không có gì thê thảm bằng nghe tiếng trẻ con khóc trong cảnh bom đạn mịt mù. Ai nghe tiếng khóc em bé trong cảnh chiến tranh cũng không thể kềm lòng được, và xót xa cho những tàn phá chia cách do chiến tranh tạo ra ("Xót xa nhiều trào thêm nước mắt/ Chiến tranh nào mà không tan nát.")

Như trong mọi cuộc chiến tranh, người bị thiệt thòi nhiều nhất là dân chúng vô tội. Ngoài ra, khi hai phe đánh nhau trong thành phố, chính những người dân nghèo là nạn nhân đầu tiên. Nhà cửa bị thiêu đốt, người chết vì bom đạn, dân chạy tìm chỗ ẩn náu. Tại Sài Gòn, nhà cửa bị cộng sản hoặc bom đạn thiêu đốt tại các khu đông dân cư trong Chợ Lớn, Gia Định. Khi lửa khói càng bốc lên cao, nhà cửa càng bị tiêu hủy mau lẹ, người dân đã nghèo mà bây giờ lại còn trắng tay, mất nơi nương tựa, ngơ ngác chạy loạn ("Khói lên cao trắng tay mau dân nghèo lơ láo.") Còn gì đau thương bằng người vợ mất chồng, trẻ thơ mất cha, lại lâm vào cảnh không nhà không cửa? ("Mẹ bồng con giờ về đâu/ Nhìn vành tang, con quấn ngang đầu!").

Hình 2 (VNAF) cho thấy cảnh các chiến sĩ Biệt Động Quân VNCH đang chăm sóc một phụ nữ bị thương do Việt cộng bắn. Ta thấy người dân chạy tị nạn gồng gánh đồ đạc tài sản. Phía xa, lửa cháy trong một khu nhà.

Ta nên hiểu là trong cuộc tổng công kích Tế́t Mậu Thân tại Sài Gòn, quân cộng sản tấn công thuộc Mặt trận giải phóng, thường gọi là Việt cộng (VC). Cuộc chiến trong thành phố rất là khó khăn cho quân đội VNCH vì VC núp trong nhà dân khiến cho lính VNCH rất cực nhọc truy nã vì sợ gây tai họa cho sinh mạng và tài sản dân chúng. Ngoài ra, VC thường trá hình là dân thường và không mặc binh phục. Do đó, rất khó phân biệt dân và Việt cộng. Thường thì khó mà biết được xác chết nằm trên đường phố là dân hay giặc. trừ phi có những chứng cớ như vũ khí, súng đạn, nhu liệu, hoặc thực phẩm cá nhân.

Trong một cảnh, xác một tên VC, vì có mang cơm gói trong giấy, nằm hai ngày bên một căn nhà đang bị cháy ("Xác ai đây chết hôm qua đến nay còn thấy/ Vắt cơm gầy nằm trong gói giấy/ Dưới chân tường nhà ai đang cháy.") Ở đây, Hoài Linh dùng câu hỏi tu từ (rhetorical question) với câu "Xác ai đây . . ." Với câu kế tiếp cho thấy kẻ chết mang cơm trong gói giấy, ta hiểu ngay xác chết đó là xác của VC vì chỉ có du kích VC mang cơm trong người khi tấn công theo lối du kích, bắn và trốn chạy. Ta cũng thấy chuyện đó phù hợp với kế hoạch cộng sản bắt lực lượng đặc công chiếm vị trí mục tiêu và ráng giữ mục tiêu chiếm đóng trong một thời gian chờ quân tăng viện. Do đó, lính đặc công thường mang lương thực trong người phòng khi phải cố thủ một hai ngày chờ quân tăng viện.

Khi màn đêm rơi xuống, hỏa châu trái sáng thả rực trời như đèn chiếu sáng đường xá ("Ðốt đêm đen, trái châu treo thay đèn lấp lánh.") Từ cầu chữ Y tới Hàng Xanh, bên xa lộ, lửa bạo tàn cháy khắp nơi, hủy diệt nhà cửa dân, trên khắp tám nẻo đường thành ("Cầu chữ Y, lộ Hàng Xanh/ Lửa bạo thiêu tám nẻo đường thành.")

Trận chiến bùng nổ vào ngày Tết thiêng liêng của người Việt. Quân cộng sản lừa đảo tuyên bố ngừng bắn, rồi vi phạm chính lời tuyên bố của họ, tạo ra bao cảnh tang tóc cho dân lành ("Ðầu Xuân súng nổ reo rắc tóc tang.") Những ngọn lửa trận chiến do bom đạn và nhiều khi do chính hành động cố tình của cộng quân đã thiêu đốt phố xá thanh bình ("Giờ đây nhúm lửa thiêu đốt phố phường.")

Ôi, đau thương sao khi những cây súng bắn chết trẻ thơ trong giấc ngủ hoặc làm tan xác những bà mẹ hiền ("Súng nào giết trẻ đêm đen/ Súng nào banh xác mẹ hiền.") Hoài Linh không kết tội trực tiếp VC là những kẻ nổ súng giết trẻ em và phụ nữ. Thay vì vậy ông hỏi, "Súng nào?" Ta thấy Hoài Linh dùng câu hỏi tu từ lần nữa. Ông dùng "đêm đen" không những cho thấy súng nổ vào ban đêm mà còn vẽ ra hình ảnh thảm khốc của cảnh giết người vì trẻ em vào đêm thường ngủ say. Hình ảnh trẻ em bị chết trong lúc đang ngủ giấc ngủ ngây thơ là hình ảnh bi thương nhất trong chiến tranh. Với "banh xác," tác giả còn cho thấy sự tàn bạo của cộng sản. Không những họ giết dân vô tội, họ còn giết trẻ em đang say ngủ và bắn xối xả làm tan xác bà mẹ. Đây có thể là một cảnh tiêu biểu cho công tác ám sát của cộng sản. Các chi tiết như súng nổ ban đêm, bắn tan xác phụ nữ và trẻ em, hướng vào hành động ám sát lén lút.

Đó không phải là tai nạn của chiến tranh. Chuyện cộng sản dùng bạo lực giết dân lành, gia đình của sĩ quan, binh sĩ và nhân viên chính quyền miền Nam, đầy rẫy. Nhắc đến Tết Mậu Thân, ít người có thể quên được tấm ảnh tướng Nguyễn Ngọc Loan hành quyết một đặc công cộng sản, coi là Đại úy VC Bẩy Lốp Nguyễn Văn Lém. (Cho tới nay, vẫn chưa có xác định rõ ràng tên VC trong hình là Bẩy Lốp.) Câu chuyện của tướng Loan và Eddie Adams, nhiếp ảnh gia chụp bức ảnh, đã được truyền bá rộng rãi (Xem, thí dụ như, Nguyễn Ngọc Chính 2012; Robbins 2010, 151-163). Chuyện tên VC bị hành quyết có phải là Bẩy Lốp hay không, hoặc tại sao tướng Loan hành quyết hắn, không quan trọng trong mục tiêu bài này. Cái đáng nói là những gì mà Bẩy Lốp làm. Theo nhân chứng, Bẩy Lốp dùng trẻ em là bia đỡ đạn cho đồng bọn hắn chạy thoát lúc đánh nhau; hắn bị bắt trong lúc đang giết 34 người trong gia đình các nhân viên cảnh sát và quẳng xác họ vào rãnh; hắn giết trung tá Nguyễn Tuấn và cả gia đình ông, kể cả bà mẹ 80 tuổi vì vị sĩ quan VNCH không chịu chỉ cho hắn cách khởi động xe tăng (Robbins 2010,154-156). Bẩy Lốp không phải là một trường hợp đặc biệt. Đã có hàng ngàn, hàng vạn chứng tích quân cộng sản tàn nhẫn giết phụ nữ trẻ em, người già, và dân vô tội, kể cả cuộc thảm sát Mậu Thân tại Huế.

Phương châm cộng sản là "Lấy cứu cánh biện minh phương tiện." Do đó, họ không cần đếm xỉa gì đến cách thức họ dùng đề đạt mục tiêu. Ta thấy ngay cái sai lầm của phương châm này. Cho dù cứu cánh (mục tiêu) họ đúng, phương tiện họ dùng thường là sai lầm và làm tiêu tan cái cứu cánh của họ. Đó là không kể đa số mục tiêu họ là sai lầm, vì chúng dựa trên lý thuyết sai lầm. Những lãnh tụ cộng sản còn dùng chiến thuật lừa đảo gian trá để kích động những kẻ đi theo mình. Ngoài ra, những người đi theo cộng sản quen với tuyên truyền và tẩy não nên họ mất đi khả năng lý luận hoặc phân tích các lý thuyết cộng sản. Họ trở nên mù quáng và không biết hoặc không dám thách thức quyền lực.

Trong thời chiến, họ giết người dân vô tội không gớm tay vì họ cho rằng cái cứu cánh thống nhất đất nước quan trọng nhất, hoặc họ bị thuyết phục nghĩ rằng đánh cho "Mỹ cút ngụy nhào" là mục tiêu tối thượng. Trong thời bình, các lãnh tụ cộng sản chỉ muốn Đảng cộng sản tồn tại và làm đủ cách để giữ gìn chuyện đó để phục vụ mục tiêu lợi ích cá nhân. Người dân sống dưới chế độ cộng sản chịu sự áp bức, tuyên truyền, và tẩy não để trở thành những con cừu non. Sự tàn phá trí tuệ của hàng triệu thanh thiếu niên nam nữ ưu tú của Việt Nam thật là ghê rợn, còn tàn bạo hơn giết người trong máu lạnh vì nó tiêu hủy cả một dân tộc.

Do đó, trong khung cảnh cuộc tổng công kích Tết Mậu Thân, đối với người cộng sản, chuyện giết vài người hàng đêm, bắt cóc dân vô tội làm họ biến mất khỏi trái đất là chuyện bình thường, chỉ làm thêm mồ mả ("Một lần đêm vài tan biến mộ dầy thêm.")

Người cộng sản đã gây ra tang tóc trên đất nước Việt Nam từ ngày họ cướp đoạt chính quyển bất hợp pháp năm 1945 và đã khiến quê hương than khóc cho cảnh binh đao máu lửa suốt hơn hai mươi năm từ đó ("Khóc quê hương suốt hai mươi năm ngoài lửa khói.") Với những tội ác không kể xiết này, người cộng sản ̣đáng bị nguyền rủa. Nhưng, một cách kỳ lạ, Hoài Linh dùng lời lẽ thật nhẹ nhàng ("cũng do một bàn tay anh mãi/ nếu xa lạ thì không ai nói.")

Tại sao Hoài Linh chỉ dùng lời lẽ trách móc nhẹ nhàng sau khi mô tả cảnh tượng hãi hùng của tội ác kẻ thù?

Đó là do bản chất nhân bản cố hữu của người miền Nam trước năm 1975.

Ta thấy tính chất nhân bản này xuất hiện trong hầu hết các bản nhạc miền Nam trước 1975. Lời nhạc rất ít khi chửi rủa quân thù, hoặc thúc giục quân dân chém giết kẻ thù. Ta đã thấy chuyện đó trong bài "Một mai giã từ vũ khí" mà tôi có dịp trình bày trước đây (Cao-Đắc 2014b). Hoài Linh làm nổi bật tính chất đó khi gọi người cộng sản, kẻ thù mình, là "anh" và lại còn cho thấy "anh" không phải là kẻ ngoại bang xa lạ gì, mà anh cũng là người cùng giòng máu Lạc Hồng. Câu "nếu xa lạ thì không ai nói" là lời nhắc nhở đến mối liên hệ thiêng liêng đó. Với cách gọi "anh" và lời nhắc nhở "không xa lạ," Hoài Linh bộc lộ tâm tình hiền hòa của người dân miền Nam.

Thực ra, câu "cũng do một bàn tay anh mãi/ nếu xa lạ thì không ai nói" không hẳn là lời trách móc nhẹ nhàng. Tác giả trước đó mô tả tội ác giết người tàn bạo của VC bằng lời lẽ giải phẫu chính xác. Do đó, ông không trách móc họ. Ông kết tội họ bằng cách nói, "Chính các anh là người tạo ra những tội ác này, mặc dù các anh và chúng tôi là anh em có cùng mẹ Việt Nam." Lời kết tội của ông không có sự hận thù ghét bỏ, mà là lời nghiêm khắc vạch ra cái sai lầm của người anh em cùng giòng máu, và kêu gọi người anh em đó cải tà quy chánh để chấm dứt cảnh đau thương trên đất nước. Đó là tính chất nhân bản của người dân miền Nam.

Bằng lối nói tu từ, Hoài Linh thách thức người anh em coi lại hành động tàn bạo của mình đã giết biết bao nhiêu người dân vô tội ("Ðếm đi anh, đếm đi anh/ Bao hồn oan đó."). Một lần nữa, ông không nguyền rủa kẻ thù mà chỉ kêu gọi họ hãy thức tỉnh để nhận ra là họ đã giết chết biết bao nhiêu dân vô tội. Những hành động tàn bạo đó không tốt đẹp gì vì mộ chôn người là hình ảnh xấu xa, nhất là bên bãi cỏ úa vàng ("Mồ chẳng xinh, cỏ chẳng xanh.") Các tội ác đó sẽ được ghi vào sử sách qua bia miệng ngàn đời ("Người nghìn sau nhắc chuyện đường thành.")

"Tám Nẻo Đường Thành" là một nhân chứng lịch sử, ghi nhận chính xác những gì xảy ra trong cuộc tổng công kích của cộng sản vào ngày lễ thiêng liêng Tết Mậu Thân năm 1968, cảnh tàn phá điêu linh, nỗi đau thương tang tóc của dân nghèo vô tội. Bài hát cũng cho thấy tính chất nhân bản của người miền Nam trong phản ứng về sự tàn bạo dã man của người cộng sản.

C. Lối diễn tả chi tiết, tuy có vài chữ dùng khác thường, và cách dùng mỹ từ vẽ ra hình ảnh tàn khốc đau thương

Hoài Linh có khả năng diễn tả ý tưởng thật tài tình. Tôi đã trình bày tài viết của ông trong bài trước về bản nhạc "Về Đâu Mái Tóc Người Thương" (Cao-Đắc 2014a). Bài "Tám Nẻo Đường Thành" không sánh được với "Về Đâu Mái Tóc Người Thương" về khía cạnh văn chương của lời nhạc, nhưng cũng có nhiều điểm đặc sắc đáng ghi chú.

Trước hết, Hoài Linh áp dụng triệt để kỹ thuật "Cho Thấy, Đừng Kể" khi tả những hậu quả bi thương của chiến tranh và sự tàn ác của cộng sản. Những nhóm chữ "khói lên cao," "dân nghèo lơ láo," "mẹ bồng con," "vành tang, con quấn ngang đầu," "nhà ai đang cháy," "đốt đêm đen," "súng nổ," "nhúm lửa," "giết trẻ đêm đen," "banh xác mẹ," là những mô tả cho thấy cái tàn khốc một cách cụ thể. Với những mô tả đó, ai cũng có thể hình dung cảnh dân lành chạy loạn khi nhà cháy và súng nổ vang trời.

Hoài Linh mô tả với những chi tiết rõ rệt và cụ thể, làm hình ảnh trở nên sống động. Cách dùng chữ của ông cũng rất độc đáo, làm tăng thêm nét đặc thù của cảnh tượng. Thí dụ "lơ láo" là chữ rất hay, cho thấy hình ảnh lạc lõng, ngơ ngác của người dân nghèo chợt nhận ra mình đã mất nhà cửa, và phải đi tìm nơi trú ẩn. "Trái châu treo" cho thấy những hỏa châu lơ lửng trên bầu trời. "Banh xác" có ý nghĩa mạnh bạo, tượng hình, cho thấy xác người bị bắn tan nát. "Lửa bạo" là lối dùng lạ nhưng hữu hiệu vì nó cho thấy ngọn lửa hung bạo thiêu đốt phố phường.

Tuy nhiên, có vài từ ngữ dùng khác thường, có vẻ gượng ép, và không tạo tác dụng hiệu quả vì lối dùng lạ, không thông dụng. Không thông dụng không có nghĩa là dở. Thực ra nhiều khi không thông dụng còn làm cách diễn tả độc đáo. Tuy nhiên, một nguy hại của không thông dụng là không giúp cho khán giả tưởng tượng ra được hình ảnh đang tả vì sự so sánh khác thường. Thí dụ như "vắt cơm gầy," "mộ dầy thêm" là các nhóm chữ lạ. Ít ai dùng "gầy" để tả sự ít oi của một nắm cơm và cũng ít ai dùng "dầy" để tả sự đầy ắp của mộ, cho dù là mồ chôn tập thể. "Mộ chẳng xinh" nghe hơi chướng vì ít ai dùng "xinh" để mô tả mồ mả, và do đó "chẳng xinh" không nói lên được cái xấu xí đó. Tương tự, "cỏ chẳng xanh" không vẽ ra ngay được hình ảnh úa tàn của cỏ. Một cách tổng quát, cách dùng phủ định (negation) để mô tả cảnh vật, người, sự việc thường thiếu hiệu quả, vì nó không chính xác. Thí dụ "không đẹp" có nhiều nghĩa: xấu, dễ thương, dễ nhìn, trung bình, v.v.

Phủ định chỉ nên dùng khi ta thực sự muốn cho thấy cái mơ hồ, thiếu chính xác. Sau đây là vài thí dụ:

1. Dũng bước ra khỏi tòa nhà. Một luổng gió không oi bức thổi qua mặt anh → Dũng chưa kịp cảm nhận luồng gió mát hay lạnh, mà chỉ biết là không oi bức có thể vì oi bức là cái mà anh nghĩ là khí hậu ở ngoài.

2. Tia nhìn không hận thù của nàng làm hắn thở phào nhẹ nhõm → Hắn đang sợ là nàng nhìn hắn bằng cặp mắt hận thù. Do đó, không hận thù là điểm chính. Hắn không cần biết tia nhìn đó có tò mò, ngạc nhiên, lo sợ, miễn là không hận thù là được.

Thể phủ định do đó chỉ có hiệu quả nếu cái phủ định đó là ý chính. Ở đây, "chẳng xinh" không nói được cái ý chính đó, vì như trình bày ở trên, không ai nghĩ là mồ mả xinh xắn hết. "Cỏ chẳng xanh" thiếu hiệu quả với lý do khác. Cỏ thường xanh. Cỏ không xanh là khác thường. Do đó cái khác thường đó là ý chính, cần phải được xác định rõ rệt: cỏ úa? tàn? bẹp dúm? rải rác? xơ xác?

Tuy nhiên, vài chỗ diễn tả thiếu hiệu quả này không làm suy giảm nhiều tác dụng kết hợp của các chi tiết sống động và rõ rệt khác. Ngoài ra, tuy thiếu hiệu quả, những mô tả này tạo sự chú ý của khán giả và khiến khán giả phải suy nghĩ. Có thể đó là ý định của tác giả: dùng cách mô tả khác thường để gây chú ý. Hơn nữa, những từ ngữ này không đến nỗi tệ, vì khán giả hiểu được ý tưởng. Nhưng nếu lối dùng đó bị lạm dụng qua cách so sánh khập khiễng hoặc không thích đáng, sự thiếu hiệu quả sẽ có tác dụng tiêu cực và làm mất đi cái chân thật và chính xác của cách diễn tả. Do đó, tôi không cổ võ lối diễn tả này. Tôi không muốn sẽ có những diễn tả như "giọng ca khúc khuỷu," "cây chẳng vui," "xe chẳng buồn," "nhà chẳng ngơ ngác," "bầu trời chẳng ngạc nhiên," "giọt mưa thú vị," "gió chẳng hoành tráng," "vũng nước béo phì," "hơi thở gầy gò," v.v. Với khuynh hướng văn chương đoạt giải tại Việt Nam hiện nay, cái hiểm họa này có vẻ sẽ thành sự thật.

Hoài Linh dùng động từ mạnh, có tác dụng hiệu quả: trào, lên, bồng, quấn, đốt, treo, thiêu, banh. Nên để ý là động từ mạnh cần phải có chủ từ hoặc túc từ thích đáng. Thí dụ như "đốt" có chủ từ là nhóm chữ "trái châu treo thay đèn lấp lánh" và túc từ là "đêm đen." Cả hai chủ từ và túc từ rất thích đáng vì trái châu tạo ra lửa và đốt đêm làm sáng màn đêm.

Một đặc điểm trong "Tám Nẻo Đường Thành" là cách dùng câu hỏi tu từ (rhetorical question). Ta thấy tác giả dùng kỹ thuật này vài lần: "Xác ai đây chết hôm qua đến nay còn thấy," "Súng nào giết trẻ đêm đen/ Súng nào banh xác mẹ hiền," "Ðếm đi anh, đếm đi anh/ Bao hồn oan đó." Câu hỏi tu từ là một mỹ từ (figure of speech) dưới dạng câu hỏi để đặt vấn đề chứ không phải để kiếm câu trả lời. Mặc dù là câu hỏi, câu hỏi tu từ có thể viết là lời tuyên bố với câu hỏi ngầm và do đó không cần dấu hỏi ở cuối câu.

Với "Xác ai đây chết hôm qua đến nay còn thấy," tác gỉả không thực sự hỏi ai là người chết, vì tác giả ngầm cho câu trả lời đó là xác VC khi ông gợi ra lương thực gói trong người. Bằng cách dùng câu hỏi tu từ và gợi ra câu trả lời, tác giả lôi cuốn khán giả vào câu chuyện vì khán giả tham gia vào trả lời câu hỏi. Tương tự, câu "Súng nào giết trẻ đêm đen/ Súng nào banh xác mẹ hiền" không thực sự hỏi súng nào, vì ai cũng biết đó là AK-47 của VC.

Trong "Ðếm đi anh, đếm đi anh/ Bao hồn oan đó," tác giả dùng biến dạng của câu hỏi tu từ. Ông không đặt nó dưới dạng một câu hỏi, mà đặt ra một sự việc rõ ràng. Bảo đếm một con số quá nhiều không thể đếm được là một cách diễn tả tu từ. Lồng câu đó trong một ngụ ý con số quá nhiều là cách dùng thậm xưng. Bằng cách phối hợp cả hai lối dùng mỹ từ trong một câu, Hoài Linh làm nổi bật ý tưởng một cách hiệu quả. Ta hãy xem vài thí dụ sau đây.

"Tại sao anh giết em với thái độ im lặng như vậy?" (câu hỏi tu từ vì người hỏi không thực sự muốn biết câu trả lời, thậm xưng vì lối dùng "giết").

"Ai là người làm tiêu tan tài sản với mấy ví xách Louis Vuitton đó?" (Ông chồng than phiền bà vợ tiêu xài hoang phí mua sắm đồ đắt tiền.)

Câu hỏi tu từ rất thích hợp trong lối diễn tả về một sự kiện đau thương vì nó tránh né những lời buộc tội khắt khe. Ngoài ra, như đã trình bày ở trên, câu hỏi tu từ cho thấy bản chất nhân bản của người miền Nam khi chất vấn kẻ đã gây ra cảnh đau thương đó.

Nói tóm lại, tuy có vài từ ngữ thiếu hiệu quả trong việc diễn tả cảnh tượng, toàn thể ca khúc "Tám Nẻo Đường Thành" tạo được cảm xúc mạnh cho khán giả qua hình ảnh đau thương của nạn nhân cuộc chiến trong Tết Mậu Thân tại Sài Gòn. Cách dùng câu hỏi tu từ rất hiệu quả trong việc quy gán trách nhiệm cho Việt cộng với lời buộc tội nghiêm khắc nhưng hàm chứa tính chất nhân bản của người miền Nam.

D. Kết Luận

Ca khúc "Tám nẻo đường thành" là một bài hát ghi nhận biến cố lịch sử của cuộc tổng công kích Tết Mậu Thân năm 1968 do Việt cộng và cộng sản miền Bắc tổ chức. Bằng lối diễn tả chi tiế̀t cụ thể, Hoài Linh mô tả sự đau thương tang tóc của những người dân vô tội ở Sài Gòn, và những hành động dã man của Việt cộng. Qua cách dùng câu hỏi tu từ, tác giả biểu hiện bản chất hiền hòa nhân bản của dân miền Nam khi buộc tội Việt cộng là kẻ tạo ra cảnh chiến tranh điêu tàn.

Tuy không phải là một tác phẩm lịch sử, "Tám Nẻo Đường Thành" có giá trị lịch sử to lớn vì nó là lời ghi nhận của nhân chứng đương thời về một sự việc xảy ra. Dưới hình thức là một bài hát, câu chuyện lịch sử đó được duy trì lâu dài như các bài dân ca, ca dao. Người ta có thể không nhớ chi tiết một bài khảo cứu, nhưng lời nhạc thường được nhớ lâu hơn. "Tám Nẻo Đường Thành" mô tả tính chất dã man tàn bạo của cộng sản trong chiến tranh Việt Nam, và là bằng chứng hùng hồn cho thấy lời biện hộ về đảng cộng sản "trước tốt sau xấu" của những kẻ vỗ ngực là người cách mạng, hoặc những kẻ ăn cơm quốc gia thờ ma cộng sản, chỉ là những lời chống chế cho bản ngã ngu muội hoặc hung ác của họ.

CẢM TẠ

Tôi xin có lời cảm tạ các bạn trên trang mạng Dân Làm Báo, nhất là các bạn Sài gòn, daubetangthuong, Enq Dudq, Tieu Son, emSAIGON, mythanh, và bức xúc, đã có lời khích lệ trong các bài về âm nhạc trước và giúp tôi có ý định viết bài này, đặc biệt là lời yêu cầu của bạn bức xúc.

Cao-Đắc Tuấn
danlambaovn.blogspot.com

__________________________________________

Tài Liệu Tham Khảo:

1. Berman, Larry. 1996. The Tet Offensive, in "The Tet Offensive." edited by Marc Jason Gilbert and William Head, Praeger, Connecticut, U.S.A.

2. Cao-Đắc, Tuấn. 2014a. "Hồn lỡ sa vào đôi mắt em". 6-8-2014.
http://danlambaovn.blogspot.com/2014/08/hon-lo-sa-vao-oi-mat-em.html (truy cập 13-8-2014).

3. Cao-Đắc, Tuấn. 2014b. " Một mai giã từ vũ khí" . 22-8-2014.
http://danlambaovn.blogspot.com/2014/08/mot-mai-gia-tu-vu-khi.html (truy cập 5-9-2014).

4. Currey, Cecil. 1996. Giap and Tet Mau Than 1968: The Year of the Monkey, in "The Tet Offensive." edited by Marc Jason Gilbert and William Head, Praeger, Connecticut, U.S.A.

5. Ford, Ronnie E. 1995. Tet 1968: Understanding the Surprise. Frank Cass, New York, U.S.A.

6. Ngô Vinh Long. 1996. The Tet Offensive and Its Aftermath, in "The Tet Offensive." edited by Marc Jason Gilbert and William Head, Praeger, Connecticut, U.S.A.

7. Nguyễn Ðạt. 2012. Cầu chữ Y, cây cầu lịch sử. Đăng 16-5-2012.
http://www.nguoi-viet.com/absolutenm2/templates/viewarticlesNVO.aspx?articleid=148853&zoneid=307#.VFV9Z8J0xLM (truy cập 1-11-2014).

8. Nguyễn Ngọc Chính. 2012. Tướng Nguyễn Ngọc Loan và bức ảnh hành quyết. Đăng 14-10-2012.
http://chinhhoiuc.blogspot.com/2012/10/tuong-nguyen-ngoc-loan-va-buc-anh-hanh.html (truy cập 2-11-2014).

9. Nhạc Việt trước 75. Không rõ ngày. Tám Nẻo Đường Thành.
http://amnhacmiennam.blogspot.com/2013/06/tam-neo-uong-thanh-hoai-linh.html(truy cập 3-11-2014).

10. Oberdorfer, Don. 2001. Tet! The Johns Hopkins University Press, Maryland, U.S.A.

11. Phạm Văn Sơn. 2012. Trận chiến Tết Mậu Thân 1968 (phần 8). Đăng 18-11-2012.
http://buonvuidoilinh.wordpress.com/2012/11/18/pham-van-son-tran-chien-tet-mau-than-1968-phan-8/ (truy cập 1-11-2014).

12. Sơn Nam. 2006. Đất Gia Định - Bến Nghé Xưa & Người Sài Gòn. Trẻ, Việt Nam.

13. VNAF. Không rõ ngày. Rememberring ARVN. http://www.vnafmamn.com/ARVN_soldier.html (truy cập 3-11-2014).

14. Willbanks, James H. 2007. The Tet Offensive - A Concise History. Columbia University Press, New York, U.S.A.

15. Wikipedia. 2013. Thành Bát Quái. Sửa đổi chót: 12-7-2013.
http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_B%C3%A1t_Qu%C3%A1i (truy cập 2-11-2014).

16. _____ . 2014a. Thành Gia Định (1836-1859). Thay đổi chót: 28-7-2014.
http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_Gia_%C4%90%E1%BB%8Bnh_(1836-1859) (truy cập 4-11-2014).

17. _____. 2014b. Ceasefire. Thay đổi chót: 28-9-2014.
http://en.wikipedia.org/wiki/Ceasefire (truy cập 1-11-2014).